مجله نماوا، ساسان گلفر
فیلمساز بزرگ به مخاطبش مجال نمی‌دهد و گربه را دم حجله می‌کشد: «اگر پیش خودتان فکر می‌کنید که فیلمسازی قرار است شغل شما باشد، در این کلاس جایی ندارید. اما اگر دلتان می‌خواهد فیلم‌هایی بسازید یا فیلمی بسازید به دلیل این‌که اگر نسازیدشان، حس می‌کنید با نگفتن این قصه‌ای که در سر دارید -آن هم به صورت تصویر متحرک همراه با صدا- شب‌ها خوابتان نمی‌برد، آن‌جاست که من باید با شما حرف بزنم.» اما این را یواشکی بگویم که استاد نشنود و بین خودمان بماند؛ اگر هم دلتان می‌خواهد فیلمسازی شغلتان باشد یا قصه‌هایتان را نگفته‌اید، اما با این حال شب‌ها خوابتان می‌برد، باز هم سر کلاس مارتین اسکورسیزی حاضر شوید. حتی اگر اهل فیلم ساختن هم نیستید و فقط دلتان می‌خواهد گاهی یک فیلم درست‌وحسابی ببینید و لابد بعضی از فیلم‌های اسکورسیزی (یا شاید همه‌ی آن‌ها) را دوست دارید، حتماً پای صحبت استاد بنشینید که در مجموع سی قسمت آن به اندازه‌ی یکی از فیلم‌های طولانی سال ۲۰۲۱ (مثلاً «ماشین من را بران») زمان می‌برد، ولی در عوض، کلی نکات جالب و لذتبخش و کمتر شنیده یا اغلب پیش از آن نشنیده را بشنوید و ببینید.
مارتین اسکورسیزی که فیلم‌هایی مانند «پایین شهر»، «راننده تاکسی»، «گاو خشمگین»، «رفقای خوب»، «بعد از ساعات کاری»، «کازینو»، «دارودسته‌های نیویورکی»، «هوانورد»، «تنگه وحشت»، «گرگ وال استریت»… (یک فهرست طولانی که در لحظه‌های اول قسمت اول چنان به سرعت از جلوی چشمتان می‌گذرد که فرصت نمی‌کنید همه را بخوانید) را در کارنامه دارد، در این سی کلیپ که بعضی قسمت‌هایش فقط سه، چهار دقیقه و بعضی حدود بیست دقیقه طول می‌کشند، بسیاری از دانسته‌ها و آموخته‌های هفتادونه سال اخیر زندگی‌اش یا لااقل پنج یا شش دهه‌ی اخیر را که درگیر کارگردانی ۶۸ فیلم داستانی و مستند و سریال، نوشتن فیلمنامه‌ی ۱۷ عنوان فیلم و مجموعه، حضور در ۳۴ فیلم و سریال به عنوان بازیگر یا صداپیشه یا شرکت‌کننده و تهیه‌کنندگی ۸۴ فیلم سینمایی یا سریال یا مینی‌سریال تلویزیونی بوده است، به رایگان در اختیارتان می‌گذارد. در مجموعه کلیپ‌های آموزش فیلمسازی با مارتین اسکورسیزی (Martin Scorsese Teaches Filmmaking) گاهی وقت‌ها لحظه‌هایی از فیلم‌های او یا پشت‌صحنه‌ی فیلم‌هایش را هم می‌بینید یا دقایق و سکانس‌هایی از فیلم‌های کارگردانان بزرگ دیگر و تحلیل یا اشاره‌ای جذاب از زبان او می‌شنوید؛ اما کلام او که ماجراهای زندگی و حرفه‌اش و نکات مهم و دانستنی‌های لازم برای سینماگران و سینماروها را به همان زیبایی و شیوایی تصویر و صدای فیلم‌هایش بازگو می‌کند، آن‌قدر جذاب است که حس می‌کنید حتی به همین عکس و فیلم و گرافیک هم نیازی نیست. خود او در ششمین قسمت این مجموعه کلیپ‌ها می‌گوید: «کلمه‌ها و تصاویر منبع مشترکی دارند. وقتی به یک متن باستانی نگاه می‌کنید، می‌بینید که کلمات و تصاویر تقریباً غیرقابل تمایز هستند. در واقع، کلمات تصاویر هستند. آن‌ها خودشان نماد هستند… کلمات نوشته شده نسبت به تصاویر متحرک ارجحیتی ندارند. هردو از یک جنس هستند و هردوی آن‌ها شکلی از ارتباط و بیان منظور با ارزش یکسان هستند.»
در این‌جا نگاهی اجمالی به هر یک از بخش‌ها و سرفصل‌های بحث در هر درس می‌اندازیم.
۱- مقدمه زمان: ۴ دقیقه
دیدار با آموزگار جدیدتان: مارتین اسکورسیزی فیلمساز در ابتدای دوره‌ی آموزشی پیشرفته‌اش از فیلمسارانی مانند بونوئل، تروفو، گدار و ناگیسا اوشیما نام می‌برد که تماشای آثار آن‌ها در جشنواره‌ی نیویورک او را در جوانی حیرت‌زده و سرمست و مدهوش می‌کرد. می‌گوید قرار نیست راه میانبر نشان دهد و بهترین چیزی که می‌تواند بگوید این است که «راه خودتان را پیدا کنید».
۲- سرآغاز زمان: ۱۰ دقیقه
فیلمساز درباره‌ی عواملی می‌گوید که در دوران کودکی او را به کشیش شدن و فیلمساز شدن علاقه‌مند کرد و این‌که چگونه متوجه شد که فیلمسازی علاقه‌ی واقعی اوست. همچنین درباره‌ی اهمیت تماشای آثار استادان بزرگ سینما می‌گوید و توضیح می‌دهد که «فقط برای یاد گرفتن نگاه نکنید. این فیلم‌ها را ببینید تا شما را علاقه‌مند و کنجکاو کنند و با شما حرف بزنند.»
۳- از کار یاد بگیرید زمان: ۸ دقیقه
اسکورسیزی با اشاره به دوران آموزش خودش با دوربین ۱۶ میلیمتری موسوم به «سایت‌اندساوند» و درس‌هایی که از استاد سختگیر اما الهام‌بخش خود آموخته است، از ارزش و اهمیت هر نما می‌گوید.
۴- کشف فرایند خودتان زمان: ۱۳ دقیقه
نکته‌ای که اسکورسیزی بر آن پافشاری می‌کند این است که سر صحنه‌ی فیلمسازی فقط یک فرایند وجود ندارد، و هر فیلمساز باید فرآیند خود را کشف کند. از فیلمسازان آینده می‌خواهد یاد بگیرند که اجازه بدهند فیلم زندگی خود را بیابد و پذیرای تغییرات غیرمنتظره باشند که ممکن است بر ارزش صحنه بیفزاید و از «رفقای خوب» و «گاو خشمگین» مثال می‌آورد.
۵- تأثیرهایی را که گرفته‌اید، کانالیزه کنید زمان: ۷ دقیقه
اسکورسیزی درباره‌ی اهمیت الهام گرفتن از آثار فیلمسازان بزرگ و ارجاع به فیلم‌های دیگر صحبت می‌کند و نمونه‌هایی از آثار خود مانند فیلم «راننده تاکسی» و منابع الهام آن صحنه‌ها را یادآوری می‌کند.
۶- سبک خود را به‌وجود بیاورید زمان: ۱۴ دقیقه
پرورش سواد بصری مسئله‌ای است که اسکورسیزی درباره‌اش بحث می‌کند و از روش‌های مورد استفاده‌ی خودش مانند ترسیم استوری‌بورد و به کار گیری صدای راوی افزوده بر تصویر می‌گوید و از تأثیری که از فیلم‌هایی مانند «بری لیندون» کوبریک یا «ژول و جیم» تروفو گرفته است.
۷- کارگردانی و فناوری زمان: ۱۰ دقیقه
فیلمساز با یادآوری فضای حاکم بر فیلمسازی در دهه ۱۹۶۰ و فیلم‌های آوانگارد مانند «سایه‌ها»ی جان کاساوتیس در مورد کمک پیشرفت‌های فناوری به رهایی فیلمسازان و ایجاد زمینه‌های بروز خلاقیت بیشتر کارگردان‌ها توضیح می‌دهد.
۸- یافتن داستان زمان: ۱۰ دقیقه
آنچه مارتین اسکورسیزی در این بخش مورد تأکید قرار می‌دهد، این است که فیلمساز باید به دنبال داستانی بگردد که به زندگی او نزدیک است و مضمونش برای او مهم است. در این مورد از بسیاری از فیلم‌های خود مانند «راننده تاکسی»، «دارودسته‌های نیویورکی»، «عصر معصومیت»، «جزیره‌ی شاتر» و «آخرین وسوسه‌ی مسیح» مثال می‌آورد.
۹- کار با فیلمنامه زمان: ۱۵ دقیقه
استاد در این قسمت فیلمنامه را «فقط شروع» و یک قدم به سوی فیلمسازی می‌داند و از اهمیت بازنویسی و نوشتن پیش‌نویس‌های متعدد، استفاده از جلسات تمرین برای تکمیل فیلمنامه و همچنین از بداهه‌سازی می‌گوید.
۱۰- انتخاب بازیگران زمان: ۱۰ دقیقه
به عقیده‌ی مارتین اسکورسیزی «۸۵ تا ۹۰ درصد فیلم را انتخاب بازیگر تشکیل می‌دهد.» پافشاری روی آنچه می‌خواهید، بده‌بستان با بازیگر، کار با بازیگرانی که با هدف شما آشنا هستند، استفاده از نابازیگران برای دقت و اصالت بیشتر از سرفصل‌هایی هستند که فیلمساز در این بحث به آن‌ها می‌پردازد.
۱۱- هدایت بازیگران زمان: ۱۰ دقیقه
اهمیت این‌که کارگردان خود جلوی دوربین برود تا وضع بازیگر را درک کند و رابطه‌ی مبتنی بر اعتماد با بازیگران برقرار کند و بازیگر را آزاد بگذارد، از مواردی است که این فیلمساز آموزش می‌دهد. اسکورسیزی درباره‌ی ۸ مورد همکاری با رابرت دنیرو و ۵ مورد کار با لئوناردو دی‌کاپریو به دلیل داشتن خاستگاه یا دیدگاه‌های مشترک می‌گوید و مواردی از کار در شرایط دشوار را هم بازگو می‌کند.
۱۲- لوکیشن‌ها زمان: ۱۱ دقیقه
لزوم بازدید از لوکیشن‌ها، اهمیت این‌که فیلمساز حتماً پیش از انتخاب لوکیشن در آن حضور داشته باشد و برای لوکیشن زمان بگذارد، خلاقیت در حل مشکلات لوکیشن و این‌که «آنچه روی پرده می‌رود، از همه‌چیز مهم‌تر است» مواردی است که مارتین اسکورسیزی با اشاره به بعضی آثارش مانند «عصر معصومیت» یا صحنه‌ی پر دردسر انتهای فیلم «راننده تاکسی» به بحث می‌گذارد.
۱۳- طراحی صحنه زمان: ۱۸ دقیقه
اسکورسیزی به شرکت‌کنندگان مجازی در کلاس خود یاد می‌دهد که چگونه درونمایه‌های داستان را به کمک طراحی صحنه بیان کند. وفاداری به زمان و مکان در «رفقای خوب»، الگوبرداری از یک مکان در «کازینو»، ساختن دنیای «دارودسته‌های نیویورکی» و الهام گرفتن از فیلمسازان ایتالیایی از سرفصل‌های گفتار این بخش از مجموعه فیلم‌های آموزشی است.
۱۴- طراحی لباس زمان: ۱۵ دقیقه
داشتن دید هنری در طراحی لباس، همکاری با بازیگران برای پیدا کردن لباس مناسب برای نقش و تحقیق برای یافتن لباس مناسب از جمله مواردی است که اسکورسیزی با ذکر مثال از فیلم‌هایی مانند «عصر معصومیت»، «دارودسته‌های نیویورکی» و «پایین شهر» به آن‌ها اشاره می‌کند.
۱۵- درک فیلمبرداری زمان: ۱۱ دقیقه
کشف قدرت نور در «تنگه‌ی وحشت»، خلق تصاویر قدرتمند و این‌که از ندانستن ناراحت نباشید و از مدیر فیلمبرداری سؤال کنید، از مواردی است که اسکورسیزی در این مبحث به آن‌ها می‌پردازد.
۱۶- فیلمبرداری با بودجه‌ی کم زمان: ۱۲ دقیقه
ساختن فیلم‌های کم‌هزینه مسئله‌ی مهمی است که استاد فیلمساز در این بخش مورد بحث قرار می‌دهد و درباره‌ی تجربه‌اش با مایکل بالهاوس مدیر فیلمبردار و خلاقیت او راه حل‌هایی که برای رفع مشکل ها و تنگناهای مالی فیلم «آخرین وسوسه‌ی مسیح» ارائه داده است، می‌گوید.
۱۷- کار با عوامل صحنه زمان: ۱۰ دقیقه
به گفته‌ی اسکورسیزی، فیلمساز باید افراد مورد اعتماد خود را پیدا کند، به این‌که مدام از او سؤال بپرسند، عادت کند، سؤالات غیرضروری را حذف کند و برای یافتن راه حل به عوامل خود اعتماد کند. او معتقد است که هسته‌ی مرکزی هر گروه فیلمسازی ۲ تا ۴ نفر هستند که اعتماد و شوق همکاری در آن‌ها بیش از بقیه است.
۱۸- تدوین : بخش ۱ زمان: ۱۵ دقیقه
اسکورسیزی معتقد است فیلم در اتاق تدوین جان می‌گیرد و با اشاره به تجربه‌ی همکاری طولانی مدت خود با تلما شونمیکر درباره لزوم پیدا کردن تدوینگر وفادار صحبت می‌کند. همچنین در مورد تدوین برای آزمایش کردن با ذکر تجربه‌ای در «گاو خشمگین» می‌گوید.
۱۹- تدوین : بخش ۲ زمان: ۱۰ دقیقه
اهمیت هماهنگ بودن با تدوینگر و پیدا کردن تدوینگری که حافظ دیدگاه فیلمساز باشد، از جمله درس‌های ارزشمند کارگردان کهنه‌کار در این بخش از دوره‌ی آموزشی پیشرفته‌ی فیلمسازی است.
۲۰- رنگ زمان: ۷ دقیقه
در این قسمت اسکورسیزی به تاریخ استفاده از رنگ در سینما می‌پردازد و با طرح این مسئله که رنگ باید طراحی شود، در مورد امکانات بی‌پایان رنگ در فیلم توضیح می‌دهد.
۲۱- انتخاب سیاه و سفید زمان: ۷ دقیقه
تکامل فیلمبرداری سیاه و سفید در طول تاریخ و فرق سیاه‌وسفید دیجیتال با سلولوئید از مواردی است که فیلمساز در این بخش از درس‌هایش درباره‌ی آن‌ها صحبت می‌کند. او درباره‌ی دلایل انتخاب تصویر سیاه‌وسفید برای «گاو خشمگین» نیز توضیح می‌دهد.
۲۲- اهمیت طراحی صدا زمان: ۱۳ دقیقه
رویکرد مارتین اسکورسیزی به طراحی صدا در این بخش از درس‌گفتارها تشریح می‌شود. این‌که گاهی ساده‌ترین، بهترین است، پافشاری روی خواسته‌هایتان، استفاده از صدا برای حل مشکلات و ساختن تصویر در ذهن تماشاگر با استفاده از صدا از جمله مباحثی است که اسکورسیزی با ذکر مثال‌هایی از «راننده تاکسی»، «گاو خشمگین» و «پایین شهر» به آن‌ها می‌پردازد.
۲۳- قدرت موسیقی زمان: ۱۳ دقیقه
«دیدن موسیقی، شنیدن فیلم» از جمله مسائلی است که اسکورسیزی درباره‌شان صحبت می‌کند. او در اشاره به محله‌ی دوران کودکی خود می‌گوید: «فرهنگ ما، فرهنگ کتابخوانی نبود. ما با موسیقی سر و کار داشتیم. آنچه در محله می دیدم، نقطه‌ی مقابل موسیقی‌ای بود که از پنجره‌ی خانه‌ها در خیابان جریان داشت.» موسیقی معاصر، منبع موسیقی، موسیقی مرسوم و موسیقی غیرمرسوم از سرفصل‌های این بخش از درس‌های فیلمساز است.
۲۴- برای فیلم خودتان تبلیغ کنید زمان: ۶ دقیقه
مارتین اسکورسیزی در این دقایق توصیه‌هایی برای فیلمسازان دارد تا مخاطبان بالقوه فیلم خود را شناسایی کنند. تریلر، پوستر و ایده‌های نوآورانه با ذکر مثال‌های تاریخی از آثار خود او و دیگر فیلمسازان بزرگ در میان مباحث این بخش درس هستند.
۲۵- بررسی صحنه: «بری لیندون» استنلی کوبریک زمان: ۴ دقیقه
۲۶- بررسی صحنه: «از گذشته» ژاک تورنر زمان: ۳ دقیقه
۲۷- بررسی صحنه: «ژول و جیم» فرانسوا تروفو زمان: ۲ دقیقه
۲۸- بررسی صحنه: «سرگیجه» آلفرد هیچکاک زمان: ۲ دقیقه
۲۹- بررسی صحنه: «هشت‌ونیم» فدریکو فلینی زمان: ۳ دقیقه
۳۰- راهتان را پیدا کنید زمان: ۲ دقیقه
اسکورسیزی با چنین عنوانی که یادآور حکمت تائو است، درس‌گفتارهای سی قسمتی خود را به پایان می‌برد و می‌گوید:
«هیچ ترفند، میانبر و راز و رمزی وجود ندارد که به شما یاد بدهم.
خودتان دستورالعمل کار خودتان را می‌نویسید. خودتان راز و رمز خودتان را پیدا می‌کنید. از همان جایی که باید شروع کنید، شروع می‌کنید و کار کردن را یاد می‌گیرید.
اگر می‌ترسید یا همه‌ی این‌ها خیلی خطرناک به نظر می‌رسد، اگر ابزار و وسایل کار خیلی بزرگ و وحشتناک به نظر می‌رسد، خیلی هم خوب است!
صبح از خواب بیدار می‌شوید و کارتان را انجام می‌دهید.
اگر غیرممکن به نظرتان می‌آید، باز هم بهتر است!
چون به هر نحو که شده، انجامش می‌دهید.
و اگر کار را شروع کردید، یادتان باشد چه گفتم. با وجود این‌همه وسایل و تجهیزات، این شما هستید که قرار است فیلم را بسازید. فقط شما هستید و جرقه‌ای که برای ساختن فیلم در ذهن‌تان دارید. شما و جرقه‌ای در ذهن‌تان. در آخر فقط همین می‌ماند. باید از آن مراقبت کنید، چون خیلی باارزش است.»
