بررسی زندگی و آثار هایائو میازاکی – اسطوره جهان انیمه و انیمیشن

به دنیا آمدن یعنی اجبار به انتخاب یک دوران، یک مکان، یک زندگی. وجود داشتن در اینجا و این زمان به معنای از دست دادن امکان بی‌شماری از هویت‌های بالقوه است… با این حال وقتی به دنیا می‌آیید بازگشتی در کار نیست؛ و فکر می‌کنم که این دقیقاً دلیل این است که چرا جهان فانتزیِ فیلم‌های کارتونی به این شدت امیدها و اشتیاق‌های ما را به نمایش می‌گذارند. آن‌ها جهانی از امکانات ازدست‌رفته ما را به تصویر می‌کشند .
ـ هایائو میازاکی ـ

هایائو میازاکی Hayao Miyazaki بدون هیچ شکی یکی از بزرگ‌ترین انیماتور‌ها و کارگردانان انیمیشن در ژاپن و دنیا است؛ او کسی است که لقب پدرخوانده انیمیشن را با خود یدک می‌کشد. طرح داستان‌های سرگرم‌کننده، کاراکتر‌های مفتون‌کننده و پویانمایی‌های نفس‌گیر فیلم‌های او باعث شهرت بین‌المللی در بین منتقدان و همچنین شهرت در میان عموم مردم و مخاطبین شده. از سال 1979 که اولین فیلمش را کارگردانی کرد، فیلم‌های دل‌نشین و هوشمندانه‌ای که برای کودکان ساخته محبوبیت فراوانی کسب کرده و به نمادهای فرهنگی مهمی بدل شده‌اند. تعهد “والت دیزنی” به معرفی فیلم‌هایش به بقیه جهان (به‌جز آسیای جنوب شرقی)، این امکان را ایجاد کرد تا مردم بیشتری با کارهای با کیفیت و زیبا و خارق‌العاده او آشنا شوند.

همچنین بخوانید:
The Kingdom of Dreams and Madness: تصویر متفاوت معروف‌ترین کارگردان انیمه جهان

نشانه ویژه آثار میازاکی مناظر پرشکوه و طرح مفاهیم عمیق در مورد موضوعات جدی مثل جنگ، کشاکش بشر با طبیعت و مسئله هویت است. در دهه شصت میلادی زمانی که میازاکی طراحی برای فیلم‌های دیگران را شروع کرد چنین پیچیدگی‌هایی در صنعت انیمیشن رایج نبود. او به خاطر تبحر فنی و انتخاب‌هایش به‌عنوان کارگردان از همان آغاز دوره فیلمسازی در این صنعت شهرت یافت. او هنوز هم پیرو مکتب پرزحمت طراحی انیمیشن با دست است و به گفته هلن مک کارتی در دنیایی که کاستن از هزینه و مصالحه در فیلمسازی بسیار قوی است معیارهای هنری بسیار ارزشمندی را عرضه و حفظ می‌کند.

همه کارهایت را با دست انجام بده حتی زمانی که از کامپیوتر استفاده می‌کنی
ـ هایائو میازاکی ـ

هایائو میازاکی Hayao Miyazaki یک صلح‌طلب، دوستدار محیط‌زیست و یک فمینیست تمام‌عیار است. در اغلب آثار او شخصیت محوری داستان دختران و زنان جوان قوی مستقل باهوش و کنجکاو هستند؛ بااین‌وجود هیچ‌گونه خصوصیت فرا جنسیتی و مردانه‌ای ندارند بلکه زنانی کامل، واقعی و قابل‌درک و پذیرش هستند.
خود میازاکی درباره شخصیت‌های زن داستانش چنین می‌گوید: “خیلی از فیلم‌های من شخصیت‌های محوری مؤنث قویی دارند؛ دخترانی مستقل و شجاعی که برای جنگیدن در راه باورهایشان تردید نمی‌کنند. آن‌ها به دوست و حامی نیاز دارند اما هرگز به یک نجات‌دهنده نیاز ندارند. هر زنی به‌اندازه هر مردی قابلیت قهرمان بودن را دارد “.
میازاکی در پنجم ژانویه 1941 در بونکیویِ توکیو متولد شد، پدرش مدیر شرکت هواپیمایی میازاکی بود که در زمان جنگ برای هواپیماهای جنگی قطعات یدکی می‌ساخت. کودکی او مصادف بود با اوج جنگ جهانی دوم و خشونت‌ها و سختی‌های دوران جنگ. وقتی او سه‌ساله بود خانواده‌اش ابتدا به اتسونومیا و سپس به کانوما نقل مکان می‌کنند، جایی که کارخانه هواپیمایی میازاکی در‌ آن قرار داشت. میازاکی در صحبت از دوران کودکیش می‌گوید که خانواده‌اش زندگی مرفهی داشتند و به خاطر کار پرسود پدر و عمویش در صنعت جنگ، در طول جنگ جهانی زندگی راحتی را گذرانده‌اند؛ اما او به همچنین اشاره می‌کند که به‌عنوان کودک چهار سال و نیمه، تجربه بمباران شبانه اتسونومیا در جولایِ 1945 اثری پایدار در او بجای گذاشته که هرگز از بین نخواهد رفت. اثر این تجربیات دوران کودکی و زندگی در زمان جنگ در آثار او (هم فیلم‌ها و هم کتاب‌هایش) کاملاً آشکار است؛ تمایلات و پیام‌های آشکار ضد جنگ و طرفداری از محیط‌زیست به همچنین علاقه وافر او به پرواز و هواپیما در تمامی کارهایش به‌خوبی دیده می‌شود.

اما این را به‌ یاد داشته باشید فرزندان ژاپن… هواپیماها ابزار جنگ نیستند. آن‌ها برای پول درآوردن نیستند. هواپیماها رؤیاهای زیبا هستند. مهندسان این رؤیاها را به واقعیت تبدیل می‌کنند .
ـ هایائو میازاکی ” باد برمی‌خیزد ” ـ

میازاکیِ علاقه‌مند به مانگا و انیمه، بعد از دیپلم به دانشگاه “گاکوشویین” رفت اما شاید دورترین مسیر به علاقه‌اش یعنی رشته‌ی اقتصاد و علوم سیاسی را انتخاب کرد و در 1963 فارغ‌التحصیل شد. هایائو دو سال بعد در 1965 با یک انیماتور به نام آکمی اوتا ازدواج کرد و صاحب دو پسر شد. یکی از پسرانش، گورو (کارگردان و لَند اسکیپر، از آثار او می‌توان به «حکایت دریای زمین 2006» و «بر فراز تپه شقایق 2011» اشاره کرد)، راه پدر را ادامه داد تا در آینده جانشین او شود.
هایائو میازاکی Hayao Miyazaki زندگی حرفه‌ای خود را به‌عنوان انیماتور از سال 1963 و در استودیوی انیمیشن‌سازی “توئی” شروع کرد. پس از چند سال کار بی‌وقفه در 1968 به سمت انیماتور ارشد رسید و مدیریت یکی از واحد‌های پرکار شرکت را به دست گرفت. اولین بار در 1965 و در همین شرکت بود که به خاطر «سفرهای گالیور به فراسوی ماه» Gulliver’s Travels Beyond the Moon اسمش سر زبان‌ها افتاد. او از نحوه پایان داستان فیلمی که در آن کار می‌کرد، نجات یک شاهزاده روباتی، ناراضی بود و پیشنهاد داد فیلم را با پایان دیگری بسازند که در آن روبات به انسان بدل می‌شود. تهیه‌کنندگان پیشنهاد او را پذیرفتند و ازآنجا میازاکی موردتوجه قرار گرفت. پروفسور سوزان نپیر، کارشناس انیمیشن‌های ژاپنی و استاد دانشگاه تافتس می‌گوید: “میازاکی به آنچه در غیر این صورت به داستان فانتزی فضایی بدل می‌شد انسانیت را افزود. از آن زمان به بعد دست‌اندرکاران صنعت انیمیشن به او توجه ویژه‌ای کردند “.

بین سال‌های 1971 تا 1979 پروژه‌های متعدد بزرگی را به دست گرفت، با شرکت‌های فیلم‌سازی مختلفی کارکرد، جوایز زیادی برد و خیلی زود آوازه‌ی کارهایش به همه‌جای جهان رسید. در سال 1979 اولین فیلم انیمه‌ی بلندش به نام «قلعه‌ی کاگلیوسترو» The Castle of Cagliostro را ساخت و با نوشتن فیلم‌نامه‌ آن رؤیای فیلم‌نامه‌نویسی او به حقیقت پیوست. یکی دیگر از ساخته‌های درخشان دوران حرفه‌ای میازاکی در 11 مارس 1984 منتشر شد، «نائوسیکا از دره باد» نام داشت که اقتباسی بود از یکی از مجموعه مانگاهای خود میازاکی. با این فیلم بود که بسیاری از تم‌ها و عناصر موردعلاقه‌ی میازاکی در آثارش شروع به شکل گرفتن و خودنمایی کردند؛ عشق به پرواز، مشکلات زیست‌محیطی دست‌پرورده بشر، ضدیت با جنگ و تمایلات فمینیستی‌اش. میازاکی یک سال بعد از اکران این فیلم، در سال 1985 به‌اتفاق شرکای دیرینه‌اش ایسائو تاکاهاتا Isao Takahata و توشیو سوزوکی Toshio Suzuki  “استودیو جیبلی” Studio Ghibli را تأسیس کردند. این اسم را میازاکی از روی هواپیماهای جنگنده‌ شناسایی ایتالیای در زمان جنگ جهانی دوم برداشته بود که نام لیبیاییِ بادِ گرم صحرایی است و به ایده “دمیدن نفسی تازه به صنعت انیمه ژاپن “ توسط این استودیو بر‌می‌گردد. از این تاریخ به بعد نام‌های هایائو میازاکی و “استودیو جیبلی” به هم گره خورد و همه فعالیت‌های او تا همین امروز در این قالب صورت گرفته است. در اواسط دهه‌ی نود میلادی، “توکوما”،Tokuma شرکت مادر استودیو جیبلی با مشکلات مالی مواجه شد. در همین زمان بود که فیلم «سرویس تحویل کیکی» تبدیل به یکی از پرفروش‌ترین‌های سال و استودیو شد و همین باعث شد نظر کمپانی “والت دیزنی” به “استودیو جیبلی” جلب شود و در ازای پرداخت وجه قابل‌توجهی، حق انحصاری توزیع تولیدات جیبلی (به‌جز آسیای جنوب شرقی) را دریافت کرد. این توافق با تائید میازاکی به امضا رسید و در 1996 به اجرا درآمد.

میازاکی آن‌طور که نقل می‌شود حداقل شش بار سعی کرده بازنشسته شود ولی به نظر می‌رسد هنوز به پایان راه داستان‌گویی نرسیده است. آخرین بار در 2013 و پس از ساخت فیلم آخر خود «باد برمی‌خیزد» Nausicaä of the Valley of the Wind بود که اعلام کرد دیگر قصد کار کردن ندارد و با توجه به کهولت سن و کاهش توان به نظرش واقعاً وقت بازنشستگی رسیده اما در 13 نوامبر 2016 در مصاحبه‌ای تائید کرد که دلش برای کار تنگ‌شده و برای ساخت یک فیلم جدید بازخواهد گشت. از سال گذشته او مشغول کار روی فیلم کوتاهی به نام «کترپیلاری به نام بورو» Boro the Caterpillar است که پرورش داستان آن دو دهه طول کشیده است. او به همچنین گفته است که از این داستآن‌یک فیلم بلند خواهند ساخت که سال 2021 عرضه خواهد شد. در آن زمان او هشتادساله خواهد بود.
میازاکی در طول فعالیت خود تقریباً تمام جوایز موجود را از جشنواره‌های مختلف دنیا کسب کرده؛ اولین فیلم بلندش «قلعه‌ی کاگلیوسترو» اولین جایزه او را نیز به ارمغان آورد؛ جایزه فیلم “مینیچی” در سال 1980. از میان تمام فیلم‌های او فیلم «شهر اشباح» و «باد برمی‌خیزد» بیشترین جوایز را به خود اختصاص داده‌اند. «شهر اشباح» در سال 2003 موفق به کسب جایزه اسکار بهترین انیمیشن شد. در سال 2004 او جایزه یک‌عمر دستاورد هنری را در جشنواره جهانی فیلم انیمیشن “انیمافِست ” دریافت کرد و در سال 2005 جایزه شیر طلایی افتخاری را از “فستیوال فیلم ونیز” دریافت کرد. در سال 2014 نام او به تالار مشاهیر علمی تخیلی و فانتزی وارد شد و در سال بعد از آن‌یک جایزه اسکار افتخاری در هشتاد و هفتمین مراسم اسکار به دست ‌آورد.

من به قدرت داستان باور دارم. باور دارم که داستان‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری انسان‌ها ایفا می‌کنند؛ که آن‌ها می‌توانند شنوندگان خود را تهییج کنند، مبهوت کنند و الهام ببخشند .
ـ هایائو میازاکی ـ

 فیلم‌ شناسی میازاکی

لوپین 3: کاخ کالیوسترو 1979 The Castle of Cagliostro

این اثر نخستین تجربه کارگردانی میازاکی است و از این نظر دارای اهمیت است. به همچنین جزو معدود آثار اقتباسی او محسوب می‌شود

نائوشیکا از دره باد 1984  Nausicaä of the Valley of the Wind

تا پیش از خداحافظی میازاکی از دنیای انیمیشن، هنوز طرفداران ژاپنی او امیدوار بودند که او، نسخه جدید از آن را بسازد. شاید همین نکته به‌خوبی بیانگر جایگاه این انیمیشن باشد. «نائوسیکا از دره باد»، داستان شاهزاده خانمی صلح‌دوست و شجاع است که تمام تلاش خود را می‌کند تا دو کشور در حال جنگ را از نزاع و نابود کردن زمین و یکدیگر بازدارد؛ زمینی که با آلاینده‌ها فرسوده شده و تعادل زیست‌محیطی‌اش را ازدست‌داده

لاپیوتا: قلعه‌ای در آسمان 1986 Castle in the Sky

این سومین فیلم میازاکی و اولین فیلم بلند میازاکی ساخته‌شده در “استودیو جیبلی” است. سال‌هاست که انسان‌ها، توانایی ساخت شهرهایی را که در آسمان به پرواز درمی‌آیند، ازدست‌داده‌اند و تمام این شهرها نیز – به‌جز یکی – نابودشده‌اند. لاپیوتا، تنها شهر معلق و متحرک است که در آسمان‌ها وجود دارد و راه رسیدن به آن، گردنبندی است با کریستالی خاص که به گردن دختربچه‌ای آویزان است. انیمیشن «قلعه‌ای در آسمان»، داستان این دختر است که به همراه دوستش می‌خواهند به لاپیوتا برسند و در این راه باید با دزدان دریایی، آدم‌بزرگ‌های جدی و سختگیر و دیگر مشکلات دست‌وپنجه نرم کنند.

همسایه من توتورو 1988 My Neighbor Totoro

این احتمالاً نمادین‌ترین کار میازاکی تا به امروز است و این تا حدی به دلیل خود شخصیت “توتورو ” است؛ یک موجود غول‌پیکر خرگوش / گربه مانندِ جادویی که تبدیل به نماد “استودیو جیبلی ” شده و بر روی آرام استودیو و تمام تبلیغات تجاری آن ظاهر می‌شود؛ اما به همچنین این فیلمی است که میازاکی را به نسخه ترنس مالیکی دنیای انیمیشن تبدیل کرد. داستان این فیلم درباره خانواده‌ای است که برای زندگی به حومه شهر می‌آیند و دو دختر خانواده با توتورو، روح جنگل و دوستان او آشنا می‌شوند و ماجراهای زیادی را از سر می‌گذرانند. به نظر من این اثر شادترین و دل‌نشین‌ترین اثر میازاکی است، چراکه در آن نه از آلوده شدن طبیعت خبری هست، نه از انسان‌های حریص و زیاده‌خواه. داستان رابطه‌ای شاد و سالم میان انسان و طبیعت را بیان می‌کند، رابطه‌ای که کودکان نقشی مهم در شکل‌گیری‌اش دارند.

سرویس تحویل کیکی 1989 Kiki’s Delivery Service

داستان فیلم دربارهٔ دختر جادوگر جوانی به نام کیکی است که به دلایلی مجبور می‌شود مستقل زندگی کند. در این راه او خود را در زندگی سخت اجتماعی می‌بیند که برای زندگی در این شرایط او از قدرت خود استفاده می‌کند و شروع به کار می‌کند، کاری که ماجراهای زیادی را برای او پیش می‌آورد. کار او پیک هوایی است.

پورکو روسو 1992  Porco Rosso

این فیلم داستان ‌یک خلبان و جنگنده ایتالیایی را در اوایل دهه 1900 بیان می‌کند که سری شبیه به خوک دارد به‌عنوان شکارچی جایزه‌بگیر زندگی می‌کند و دختر جوانی که مهندس ساخت هواپیما است… در حالی که این‌یکی از عجیب‌ترین فیلم‌های میازاکی است، به همچنین منعکس‌کننده علاقه او به پرواز و هواپیما است.

شاهزاده مونونوکه 1997 Princess Mononoke

در تمامی فهرست‌های برترین ‌آثار میازاکی، این فیلم و «شهر ارواح» در بین جایگاه اول و دوم جابه‌جا می‌شوند. «شاهزاده مونونوکه» پرفروش‌ترین انیمیشن میازاکی و در زمان خود، پرفروش‌ترین فیلم ژاپن بوده است. تم اصلی داستان شاید جدال صنعت و طبیعت باشد؛ نیاز انسان‌ها به صنعت برای بقا و آسیبی که به‌واسطه صنعت به طبیعت وارد می‌کنند. این فیلم به همچنین جزو معدود فیلم‌های میازاکی است که شخصیت اول داستانش نه یک دختر بلکه یک شاهزاده مذکر است. این‌یکی از فیلم‌های نسبتاً تاریک میازاکی است که افسانه‌های سنتی ژاپنی در آن ظاهر می‌شوند.

“سر یک گرگ را بِبُر، می‌بینی که هنوز قدرت گاز گرفتن را دارد “
ـ هایائو میازاکی ” پرنسس مونونوکه ” ـ

شهر اشباح 2001 Spirited Away

می‌توان «شهر اشباح» را معروف‌ترین کار میازاکی دانست چراکه این انیمیشن اولین و آخرین ساخته اوست که برنده جایزه اسکار شده است. این‌یکی از فیلم‌های میازاکی است که در رده داستان‌های افسانه‌ای کلاسیک جای‌ می‌گیرد. «شهر اشباح» عناصر اصلی «آلیس در سرزمین عجایب» را می‌گیرد و به زیبایی آن را تغییر داده و به چیزی کاملاً منحصربه‌فرد و درعین‌حال مغشوشش جهش می‌دهد و با چنان درستی به تجسم سفر لا‌قیدانه لوئیس کرول (استاد ریاضیات کالج کرایست‌چرچ دانشگاه آکسفورد، کشیش، عکاس و نویسندهٔ انگلیسی بود «آلیس در سرزمین عجایب» 1865 و «آن‌سوی آینه» 1872 از مهم‌ترین آثار او هستند) می‌پردازد که خیلی از اقتباس‌های سر راست و شست و رفته در آن شکست‌خورده‌اند. داستان این انیمیشن زیبا، ماجرای دختربچه‌ای است که با عبور از یک درگاه، وارد دنیای خدایان، جادوگران و هیولاها می‌شود و به‌نوعی در بطن ماجراهایی که در این دنیا رخ می‌دهد، قرار می‌گیرد. این دختر تلاش می‌کند تا خانواده‌اش را که تغییر شکل داده‌اند، نجات دهد و به دنیای خود بازگردد.

قلعه متحرک هاول 2004 Howl’s Moving Castle

میازاکی در این اثر، برخلاف اغلب کارهایش به اقتباس رو آورده و فیلم‌نامه‌اش را بر اساس داستانی از دیانا وین جونز نوشته است. (لوپین 3 نیز اقتباس است.) در قلعه متحرک هاول، تفاوت دیگری نیز به چشم می‌خورد. عموماً در داستان‌های میازاکی، شخصیت اصلی یا نوجوان است یا کودکی است در آستانه نوجوانی اما در «هاول»، قهرمان داستان دختر جوانی است که در اثر نفرین به یک پیرزن تبدیل می‌شود و به‌ناچار برای رهایی از این طلسم، درصدد جستجوی جادوگری برمی‌آید که در خانه‌ای متحرک زندگی می‌کند.

پونیو روی صخره کنار دریا 2008 Ponyo

پونیو به‌طورکلی بدون استفاده از گرافیک کامپیوتری ساخته‌شده و به‌صورت سنتی یک انیمیشن با دست کشیده شده است. این هشتمین فیلم میازاکی برای “استودیو جیبلی” و به‌طورکلی دهمین فیلمی است که توسط او کارگردانی شده است. داستان فیلم درباره یک ماهی طلایی جادویی به نام پونیو است که با یک پسر ۵ ساله به نام سوسکه آشنا شده و عاشقش می‌شود و آرزو دارد تبدیل به یک دختر انسان شود.

باد برمی‌خیزد 2013 The Wind Rises

این کار، آخرین اثر میازاکی در مقام کارگردان است (بعد از این کار میازاکی به‌عنوان نویسنده یا تهیه‌کننده همچنان به کار خود ادامه داده است) میازاکی در آخرین ساخته خود، زندگی‌نامه جیرو هیروکیشی مهندس خبره‌ای که جنگنده‌های هوایی ژاپن در جنگ جهانی دوم را طراحی کرده است را به تصویر می‌کشد. موضوع این فیلم باعث ایجاد جنجال‌های زیادی شده؛ خیلی‌ها ادعا کردند فیلم با کسی که با آگاهی تمام وسیله‌ای ساخته که تبدیل به یک ماشین کشتار شده همدلی می‌کند و سعی در ملایم کردن اصل ماجرا دارد؛ اما این بحث‌ها نکته اصلی را به طور کامل نادیده می‌گیرند؛ اینکه این فیلم بیشتر در رابطه با قدرت بی‌حدوحصر تخیل است و این‌که طرح‌ها می‌تواند از هدف خود فراتر روند.

از دیگر آثار میازاکی که نه در مقام کارگردان بلکه به‌عنوان نویسنده یا تهیه‌کننده در آن‌ها مشارکت داشته می‌توان به فیلم‌های چون «تنها دیروز 1991» Only Yesterday، «پوم پوکو 1994» Pom Poko، «نجوای درون 1995» Whisper of the Heart ، «بازگشت گربه 2002» The Cat Returns، «دنیای اسرارآمیز آریتی 2010» Arrietty و «بر فراز تپه شقایق 2011» اشاره کرد.

زندگی ما شبیه به باد است… و یا همانند یک‌صدا.
ما به وجود می‌آییم، با یکدیگر هم طنین می‌شویم…
سپس محو می‌شویم .
ـ هایائو میازاکی ـ