مجله نماوا، ترجمه: علی افتخاری
«میناماتا» (Minamata) فیلم جدید جانی دپ به کارگردانی اندرو لویتاس، اولین بار در دنیا ۲۱ فوریه ۲۰۲۰ در بخش نمایش‌های ویژه برلیناله جشنواره فیلم برلین روی پرده رفت.
دپ در این فیلم که بر مبنای اتفاقاتی واقعی ساخته شده در نقش دبلیو یوجین اسمیت عکاس جنگ آمریکایی (۱۹۷۸-۱۹۱۸) ظاهر شده است که در ۱۹۷۱ به ژاپن رفت تا تأثیر ویرانگر مسمومیت جیوه در اجتماع ساحلی میناماتا در استان کوماموتو را ثبت کند و رنج‌های شهر کوچک ویران‌شده توسط آلودگی محیط زیست را به تصویر بکشد. اسمیت در زندگی شخصی نابغه‌ای ازپاافتاده و معتاد به الکل بود.
«میناماتا» که تولید مشترک آمریکا و بریتانیاست، از پنجم فوریه ۲۰۲۱ توسط شرکت امریکن اینترنشنال پیکچرز در آمریکا به نمایش درآمد و از ششم اوت توسط شرکت ورتیگو ریلیزینگ در بریتانیا اکران می‌شود.
«میناماتا» همچنین اولین فیلم دپ بعد از فیلم ایتالیایی «در انتظار بربرها» به کارگردانی سیرو گرا در ۲۰۱۹ است. او زمانی در این فیلم مقابل دوربین رفت که همچنان درگیر یک جدال حقوقی با امبر هرد همسر سابق خود بود.
دپ که حضور او در جشنواره برلین با استقبال فراوان رسانه‌ها روبرو شد، پیش از اولین نمایش این فیلم، صادقانه از مشکلات شخصی خود در ارتباط با الکل و مواد مخدر گفت و اسمیت را تحسین کرد که به گفته او برای خلق هنر بر شیاطین وجود خود غلبه کرد.
اسمیت که به‌عنوان عکاس مجله لایف در جنگ جهانی دوم برای خود اسم و رسمی به هم زد، در سال‌های بعد از جنگ دوران بدی را می‌گذراند و حتی تا مرحله خودکشی نیز پیش رفت، تا این که در اوایل دهه ۱۹۷۰ فعالان محیط زیست او را وسوسه کردند به جنوب ژاپن برود و رنج مردم میناماتا را که بر اثر آلاینده‌های کارخانه شیمیایی شهر دچار مسمومیت شده بودند، ثبت کند.
بازیگر ۵۸ ساله آمریکایی در نشست خبری فیلم «میناماتا» در برلیناله به خبرنگاران گفت: «اسمیت یک دائم‌الخمر ازپاافتاده بود که یک هدف و به‌نوعی یک فصل جدید در زندگی‌اش را پیدا کرد». او با لبخند ادامه داد: «بله. این قصه را قبلاً جایی شنیده‌اید.»
دپ که از طریق شرکت فیلمسازی خود «اینفینیتوم نیل» یکی از تهیه‌کنندگان «میناماتا» نیز هست، مردی را به تصویر می‌کشد که با شیاطین وجود خود دست و پنجه نرم می‌کند، اما حسی از عدالت همچنان در او هست.
اندرو لویتاس کارگردان «میناماتا» که به دو زبان انگلیسی و ژاپنی است، به هالیوود ریپورتر گفت: «این فیلم متعلق به جانی است. جانی آن را خلق کرد. او صاحب فیلم است. او آن را ساخت. این پروژه محبوب اوست.»
اسمیت که به الکل و آمفتامین اعتیاد داشت، با عکس‌های خود، به‌ویژه «توموکو در حمام»، یک پرتره سیاه و سفید بسیار صمیمی از مادری که در وان حمام دختر برهنه و تغییر‌شکل‌داده خود را در آغوش گرفته، به جلب توجه به بحران محیط زیست در میناماتا کمک کرد، پرتره‌ای که حالا در موزه اسمیتسونین آویزان است.
لویتاس ۴۳ ساله گفت: «جانی عمیقاً با یوجین و آن دوره از زندگی او، با تقلاهای او، و آنچه به دست آورد و تلفاتی که متحمل شد، احساس ارتباط عمیق داشت.»
دپ حقوق کتاب «میناماتا: داستان مسمومیت یک شهر و افرادی که تصمیم گرفتند بار شجاعت را به دوش بکشند» (۱۹۷۵) نوشته اسمیت و همسرش آیلین میوکو اسمیت را خرید. نقش اسمیت در فیلم را مینامی هیناسه بازیگر فرانسوی-ژاپنی بازی می‌کند. مینامی که یک کنشگر بود اسمیت را ترغیب کرد آخرین داستان خود را در میناماتا ثبت کند و بعدها با او ازدواج کرد.
مینامی در نشست مطبوعاتی فیلم در برلین گفت: «من واقعاً آیلین اسمیت را تحسین می‌کنم. او در این داستان یک قهرمانِ در سایه است. او از یوجین حمایت کرد، اما خیلی چیزها را درست کرد. او واقعاً این قدرت را داشت.»
جک ویگام از شرکت سی‌ای‌ای، دپ و لویتاس را به هم معرفی کرد. لویتاس یک هنرمند تجسمی است که به خاطر مجسمه‌ها و عکس‌های خود شهرت دارد. او پیش از «میناماتا» یک فیلم دیگر در کارنامه داشت: درام «لالایی» که در ۲۰۱۴ روی پرده رفت.
آن‌ها در ۲۰۱۸ در خانه دپ در هالیوود هیلز همدیگر را دیدند، و آنچه قرار بود جلسه‌ای ۴۵ دقیقه‌ای برای بحث درباره این پروژه باشد، ۱۰ ساعت به طول انجامید. لویتاس گفت: «ما اصلاً درباره فیلمنامه صحبت نکردیم. درمورد ایده‌ها، احساسات، دلایل و تئوری صحبت کردیم، و پروژه ناگهان از آنجا شکوفا شد.»
لویتاس که متولد نیویورک است، فیلمنامه را با دیوید کِسلر، استیون دوترز و جیسن فورمن نوشت. او در سپتامبر ۲۰۱۸ به میناماتا سفر کرد و با بازماندگان و خانواده‌های آن‌ها دیدار کرد. او برای تحقیق به ۱۲ فیلم مستند كه اسمیت‌ها در ژاپن فیلمبرداری كرده بودند، تكیه كرد و درنهایت تصمیم گرفت تصاویر سیاه و سفید را با كار معاصر بازیگران در فیلم پیوند دهد.
لویتاس گفت: «خلق دوباره بعضی چیزها به نظر درست نمی‌رسد، و واقعیت، واقعیت است. شما نمی‌توانید از آنچه معتبر و موثق است، بهتر عمل کنید و این چیزی بود که اعتقاد داشتیم فیلم باید داشته باشد.»
لویتاس با همکاری کِوِن وَن تامپسن تهیه‌کننده انگلیسی («همسر نگهبان باغ وحش» و «جوجو رابیت»)، محل تولید پروژه را در دکورهایی در بلگراد، صربستان، و لوکیشن شهر ساحلی تیوات در مونته‌نگرو مستقر کرد، جایی که صومعه‌ای قرن سیزدهمی در آن قرار دارد. از این مکان بجای شهر قدیمی میناماتا استفاده شد که حالا یک شهر مدرن است و در مقایسه با دهه ۱۹۷۰ بازسازی شده و بسیار تغییر کرده است.
از دیگر بازیگران فیلم می‌توان به بیل نای در نقش باب هیز سردبیر مجله لایف اشاره کرد که رابطه‌ای پر فراز و نشیب با اسمیت دارد و خلق و خوی ناپایدار او را تحمل می‌کند، با این امید که نابغه آشفته بتواند آخرین گزارش تصویری خود را تولید کند.
دپ در «میناماتا» به‌جز مینامی هیناسه، با گروهی بازیگر ژاپنی دیگر نیز هم‌بازی است، ازجمله هیرایوکی سانادا («آخرین سامورایی») در نقش رهبر گروهی کنشگر، و جون کونیمورا در نقش رئیس یک شرکت آلاینده محلی که فاضلاب‌های صنعتی آن در رودخانه رها می‌شود.
لویتاس با کمک یوکو ناراهاشی مسئول انتخاب بازیگر («بابل»، «شکست‌ناپذیر»)، بازیگرانی را پیدا کرد که نقش قربانیان بیماری میناماتا را که ازنظر جسمی تغییر شکل داده‌اند، بازی کنند و این کار با استفاده از پروتز، دندان‌های مصنوعی و لنزهای تماسی برای خلق دوباره بدن‌های آن‌ها انجام شد. مشاوران در مورد حرکات و محدودیت‌های جسمی به بازیگران آموزش دادند.
به گفته لویتاس، گرچه شخصیت دپ نقطه ورود تماشاگر به موضوعات فیلم است، اما برای دپ مهم بود اسمیت درنهایت در پس‌زمینه قرار بگیرد و شخصیت‌های ژاپنی به نقطه کانونی تبدیل شوند. لویتاس گفت: «جانی در ۳۰ دقیقه آخر فیلم احتمالاً ۲۵ کلمه می‌گوید. وقتی هم که بازی نمی‌کرد، هر روز سر صحنه بود، پشت مانیتور می‌نشست و توجه می‌کرد و پیشنهاد می‌داد.»
پیام زیست‌محیطی فیلم هم برای دپ و هم برای لویتاس طنین‌انداز بود، آن هم در شرایطی که هنگام ساخته‌شدن فیلم، آژانس حفاظت از محیط زیست دولت ترامپ در آستانه لغو قانون محدود کردن انتشار جیوه و سایر سموم در ایالات متحده بود. لویتاس امیدوار است «میناماتا»، خطر را به تماشاگران یادآوری کند.
لویتاس گفت: «یکی از نکاتی که من و جانی در مورد کارهای جین اسمیت واقعاً دوست داریم، این است که او می‌تواند چیزهایی را به شما نشان دهد که دیدن آن‌ها وحشتناک است، اما کاری می‌کند از دیدنشان لذت ببرید. او می‌تواند چیزی را به شما نشان دهد که باید بی‌رحمانه باشد، اما در عوض، شما عشق و انسانیت و مهربانی و امید را می‌بینید. و او می‌تواند همه چیزهای خوب درباره انسان بودن را به معنای واقعی در تاریک‌ترین گوشه‌های جهان، و در بدترین لحظات و بدترین مکان‌ها نشان دهد. ما می‌خواستیم تماشای این فیلم برای تماشاگر زیبا باشد، این که بعد از دیدن آن حس خوبی داشته باشد و سر شوق بیاید، و احساس نکند فقط به چیزهای وحشتناک نگاه کرده‌اید.»
پیامدهای فاجعه زیست‌محیطی میناماتا از زبان آیلین میوکو اسمیت
پنجاه سال پس از ورود دبلیو یوجین اسمیت عکاس آمریکایی به شهر بندری میناماتا، برای تعداد زیادی از افراد مسموم‌شده با جیوه که توسط یک کارخانه محلی به خلیج ریخته شد، نبرد برای شناسایی و جبران خسارت همچنان ادامه دارد.
آیلین میوکو اسمیت همسر و همکار ژاپنی-آمریکایی یوجین، امیدوار است اکران فیلم «میناماتا»، بار دیگر زوایای یکی از بدترین فاجعه‌های آلودگی صنعتی در تاریخ ژاپن را روشن کند.
اسمیت به دویچه وله گفت بازی جانی دپ در نقش همسر فقید او که در ۱۹۷۸ در ۵۹ سالگی درگذشت، به این مسئله کمک می‌کند.
او گفت: «در دو سال و نیم گذشته وقت زیادی را صرف با ملاقات با کارگردان و بازدید از میناماتا کردم. حالا که فیلم اکران شده است، امیدوارم آنچه در میناماتا رخ داد، و این که چطور دولت ژاپن هنوز نتوانسته به تعهدات خود در قبال مردم شهر عمل كند، به جهانیان یادآوری شود.»
اسمیت افزود در جریان فیلمبرداری «میناماتا» تحت تأثیر دپ قرار گرفت. «اولین بار او را در توکیو حدود پنج ماه قبل از شروع فیلمبرداری ملاقات کردم، و او بسیار آرام برخورد کرد. و بعد یک روز او را سر صحنه فیلمبرداری دیدم. یک کلاه بِرِه گذاشته بود، و عینک، ژاکت و ریش داشت، و واقعاً انگار خود جین بود. یک لحظه، پیش خودم گفتم، “جین آنجاست، باید بروم و سلام کنم.”»
بیماری میناماتا اولین بار در سال ۱۹۵۶ در شهر میناماتا در جنوب کوماموتو شناسایی شد و منشأ آن متیل جیوه جاری در فاضلاب صنعتی یک کارخانه شیمیایی، ردیابی شد. این مسمومیت پس‌ازآن شناسایی شد که بسیاری از افراد محلی، علائم عصبی شدید ازجمله بی‌حسی در اندام‌ها، ضعف عضلانی، از دست دادن بینایی و آسیب شنوایی و گفتاری را گزارش کردند. این بیماری در موارد شدید می‌تواند فقط در عرض چند هفته باعث فلج، دیوانگی، کما یا حتی مرگ شود.
مواد شیمیایی سمی که توسط کارخانه‌ای متعلق به شرکت چیسو منتشر شده بود، در ماهی‌های دریای شیرانویی که منبع غذایی هزاران نفر از محلی‌ها بودند، انباشته شده بود. طی سال‌ها، چیسو و دولت محلی میناماتا، به دلیل تلاش برای جلوگیری از تحقیقات در مورد علل مسمومیت، مورد انتقاد گسترده بوده‌اند.
آیلین در ایالات متحده تحصیل کرد و در ۱۹۷۰ در نیویورک، زمانی که در برپایی نمایشگاهی از آثار قبلی یوجین اسمیت که شامل عکس‌های گرفته‌شده در جزایر اقیانوس آرام در طول جنگ جهانی دوم بود، کمک می‌کرد، با همسر آینده‌اش آشنا شد.
یوجین در سپتامبر ۱۹۷۱، مأموریت مجله لایف را پذیرفت تا به ژاپن سفر کند و پرونده مسمومیت میناماتا را مستند کند. آیلین در آن سفر به‌عنوان مترجم او را همراهی کرد.
اسمیت گفت: «ما قبلاً عکس‌هایی از افراد مبتلا به بیماری میناماتا را دیده بودیم، بنابراین برای آنچه در آنجا یافتیم، آماده بودیم، اما چیزی که به همان اندازه ما را تحت تأثیر قرار داد، نبرد شجاعانه قربانیان علیه شرکت و دولت بود.»
اسمیت ادامه داد: «خانواده‌های فقیری که با ماهیگیری گذران زندگی می‌کردند، درگیر نبردی بزرگ با یک شرکت عظیم با جیب‌های پر از پول و حمایت تلویحی دولت‌های محلی و ملی بودند.»
او گفت: «جین همیشه به پروژه‌هایی كه بر عهده می‌گرفت بسیار متعهد بود. وقتی او ۱۷ ساله بود، برای مادرش نوشت که چگونه می‌خواهد “زندگی را همان‌طور که هست عکاسی کند” و همیشه به حرف خود پایبند ماند.»
اسمیت‌ها به مدت دو سال در میناماتا زندگی کردند و مجموعه عکس‌های زیادی در مورد بیماری و تأثیر آن بر جامعه محلی تهیه کردند. مجموعه عکس‌های آن‌ها در سال ۱۹۷۵ منتشر شد. حدود یک‌چهارم عکس‌ها توسط آیلین گرفته شد. برخی از خاطره‌انگیزترین عکس‌ها مربوط به مراقبت پدر و مادرها از کودکانی است که معلولیت جسمی دارند. در یکی از عکس‌ها، یک زن دختری با دست ناقص را که قربانی مسمومیت با جیوه بود، در آغوش گرفته است. بسیاری از قربانیان مسمومیت دچار ناهنجاری‌های جسمی و از دست دادن بینایی شدند.
این پروژه بدون هیچ هزینه نبود. وقتی کنشگران تلاش کردند با رهبران اتحادیه صحبت کنند و از آن‌ها بپرسند که چرا از شرکت محافظت می‌کنند، اعضای اتحادیه چیسو که نقش محافظ را داشتند، یوجین را به‌سختی کتک زدند. آسیب‌هایِ پس از ضرب و شتم با اسمیت ماند و باعث محدودیت دید یکی از چشم‌های او شد.
قربانیان هنوز به دنبال جبران خسارت هستند
هرچند کارخانه شیمیایی درنهایت ناچار شد به قربانیان میناماتا غرامت بدهد، اما خیلی از اهالی این منطقه همچنان با مسمومیت‌هایی که بیش از ۳۰ سال درگیر آن بودند، دست و پنجه نرم می‌کنند.
نزدیک به نیم قرن بعد، قربانیان مسمومیت با جیوه هنوز در تلاش‌اند هزینه‌های کامل جبران خسارت را از دولت ملی دریافت کنند، اگرچه ۲۲۶۵ نفر که ۱۷۸۴ نفر آن‌ها فوت کردند، رسماً به‌عنوان قربانیان بیماری شناخته شده‌اند. در سال ۲۰۰۴، چیسو همچنین مبلغی معادل ۸۶ میلیون دلار (۷۰٫۷ میلیون یورو) غرامت پرداخت كرد.
اسمیت گفت: «۱۰ پرونده قضایی همچنان علیه دولت محل کوماموتو و دولت ملی در رسیدگی است. این‌ها افرادی هستند که ۵۰ سال پیش وقتی در معرض آلودگی قرار گرفتند، کودکانی نوپا بودند. برخی از پرونده‌ها دادگاه‌های بدوی را پشت سر گذاشته‌اند و برخی اکنون در دیوان عالی کشور هستند، اما من فکر نمی‌کنم تا قبل از پایان امسال شاهد صدور حکم‌های نهایی باشیم.»
اسمیت افزود: «دولت همیشه از انجام یک تحقیق کامل اپیدمیولوژیک در مورد تأثیر مسمومیت امتناع کرده است، و این فقط به این دلیل است که آن‌ها نمی‌خواهند از مسئله مطلع شوند. بنابراین افرادی هستند که تمام زندگی خود را با این بیماری زندگی کرده‌اند و هنوز در حال جنگ هستند.»
اسمیت که اکنون ۷۰ سال دارد، در کیوتو زندگی می‌کند و همچنان در کمپین‌ها فعال است. اخیراً، بسیاری از انرژی او سمت برنامه انرژی هسته‌ای ژاپن، به‌ویژه پس از حادثه نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما در ۲۰۱۱، معطوف بوده است.
