مجله نماوا، علی افتخاری
«افسر و جاسوس» (An Officer and a Spy) آخرین ساخته رومن پولانسکی کارگردان لهستانی/ فرانسوی، یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های سال ۲۰۱۹ بود. بخش زیادی از جنجال‌ها نه صرفاً به خاطر موضوع بحث‌برانگیز فیلم بلکه به خاطر پیشینه خود پولانسکی و اتهاماتی است که در بیش از چهل سال گذشته همیشه به او وارد بوده است.
تحلیل‌گران بر این باور هستند که پولانسکی در فیلم جدیدش موقعیت خود را با آلفرد دریفوس (با بازی لویی گارل در فیلم) مقایسه کرده است، یک افسر توپخانه و از معدود یهودیان ستاد ارتش فرانسه که در ۱۸۹۴ به‌اشتباه، به جرم دادن اطلاعات محرمانه ارتش فرانسه به سفارت آلمان مجرم شناخته شد. او به حبس ابد محکوم و به جزیره شیطان فرستاده شد.
بعدها سرهنگ ژرژ پیکار (با بازی ژان دوژاردن) پس از انتصاب به‌عنوان رئیس بخش اطلاعات ارتش در سال ۱۸۹۵، متوجه شد از شواهد و مدارک کافی برای محکومیت دریفوس استفاده نشد و خائن فرد دیگری است. پیکار، حرفه و زندگی خود را به خطر انداخت و برای یك دهه تلاش کرد حقیقت را افشا كند. پیگیری‌های پیکار برای اثبات بی‌گناهی دریفوس باعث درگیر شدن او با مقامات مافوق شد و خودش به جرمی که مرتکب نشده بود، متهم شد. سرهنگ پیکار تلاش کرد به اصل «ماجرای دریفوس» که از یهودستیزی در فرانسه خبر می‌داد، پی ببرد. دریفوس درنهایت تبرئه شد، اما این روند ۱۲ سال طول کشید. «ماجرای دریفوس» یک رسوایی سیاسی بود که در اواخر دهه ۱۸۹۰ و اوایل دهه ۱۹۰۰ فرانسه را دستخوش چند‌دستگی کرد.
اولین نمایش جهانی «افسر و جاسوس» که تولید مشترک فرانسه و ایتالیا است، در بخش مسابقه بین‌الملل هفتاد و ششمین جشنواره فیلم ونیز بود. انتخاب فیلم به‌عنوان یکی از رقبای جایزه شیر طلایی جشنواره ۲۰۱۹، برگزارکنندگان جشنواره ونیز را با انتقادهای بسیاری روبرو کرد، هرچند خود فیلم در ونیز با استقبال تماشاگران و منتقدان روبرو شد و درنهایت جایزه بزرگ هیئت داوران را دریافت کرد. (پولانسکی در حالی با فیلم جدید خود در لیدو رقابت کرد که در ۱۹۹۳ جایزه شیر طلایی یک عمر دستاورد جشنواره ونیز را دریافت کرده بود.)
فعالیت هنری پولانسکی ۸۷ ساله، در بیش از چهار دهه اخیر به خاطر محکومیت او در یک پرونده ارتباط جنسی غیرقانونی همواره زیر ذره‌بین بوده است. کارگردان برنده اسکار در ۱۹۷۷ در پرونده ارتباط با سامانتا گایمر – که آن زمان ۱۳ ساله بود – در یک عکاسی مدلینگ، در آمریکا مجرم شناخته شد و به مدت ۴۲ روز در زندان تحت آزمایش‌های روانی قرار گرفت.
او در ۱۹۷۸ پیش از کامل شدن پرونده از آمریکا گریخت برای این که فکر می‌کرد قاضی دادگاه او را نهایت تا ۵۰ سال به زندان محکوم می‌کند. پولانسکی دیگر هیچ‌گاه به لس آنجلس بازنگشت، شهری که شارون تیت همسر باردارش سال ۱۹۶۹ به دست پیروان چارلز مانسن به قتل رسید. پولانسکی از آن زمان در تبعید زندگی می‌کند. آمریکا از سال‌ها پیش به دنبال استرداد اوست. پولانسکی با حکم اینترپل اجازه سفر به ۱۸۸ کشور را ندارد، اما آزادانه بین سوئیس، فرانسه و لهستان سفر می‌کند. او در ۲۰۰۲ برای کارگردانی «پیانیست» برنده اولین و تنها جایزه اسکار خود شد، اما هریسن فورد بجای او جایزه را گرفت.
او پیش از همه این اتفاقات نیز یک کارگردان تحسین‌شده بود. «چاقو در آب» اولین فیلم بلند پولانسکی برنده جوایزی از جشنواره‌های مختلف شد، اما فیلمی که باعث بیشتر شدن شهرت او شد «تنفر» با بازی کاترین دونوو بود. پولانسکی سال ۱۹۶۵ با این فیلم برنده جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره برلین شد و سال ۱۹۶۶ هم با «بن‌بست» جایزه خرس طلای این جشنواره را برد. او در آمریکا با تریلر ترسناک «بچه رزماری» (۱۹۶۸) و تریلر با موضوع فساد «محله چینی‌ها» (۱۹۷۴) به شهرت رسید و برای هر دو فیلم نامزد اسکار شد. پولانسکی برای فیلم «تس» (۱۹۷۹) هم نامزد اسکار شد.
«افسر و جاسوس» از کجا آغاز شد؟
پولانسکی در توضیح «افسر و جاسوس» که از روی فیلمنامه‌ای نوشته رابرت هریس ساخته شد، گفته است که با بخش زیادی از روند قضایی که در فیلم نشان داده است آشنایی دارد و این برای او کاملاً الهام‌بخش بوده است.
برای سومین بار بود که پولانسکی و هریس با هم کار کردند. هریس پیش‌ازآن فیلمنامه «نویسنده پشت پرده» را با پولانسکی نوشت که اقتباسی از یکی از رمان‌های هریس بود. این دو اولین بار در سال ۲۰۰۷ روی یک اقتباس سینمایی از رمان «پمپئی» هریس کار کردند، که تولید آن درست قبل از شروع فیلمبرداری به دلیل اعتصاب بازیگران لغو شد.
پولانسکی خبر تولید «افسر و جاسوس» را – که ابتدا «د» نام داشت – در ۲۰۱۲ رسانه‌ای کرد. او آن زمان در بیانیه‌ای گفت: «خیلی وقت است قصد دارم فیلمی درباره ماجرای دریفوس بسازم، نه در قالب یک درام تاریخی بلکه در قالب یک داستان جاسوسی. به این شکل می‌توان ارتباط آشکار آن ماجرا را با آنچه در دنیای امروز اتفاق می‌افتد نشان داد: آزار گروه‌های اقلیت، پارانویای امنیتی، دادگاه‌های نظامی مخفیانه، مؤسسات اطلاعاتی غیرقابل‌کنترل، لاپوشانی حکومت‌ها و جنون رسانه‌ای.»
اگرچه داستان «افسر و جاسوس» در پاریس روی می‌دهد، اما به دلایل اقتصادی، ابتدا قرار بود در ۲۰۱۴ در ورشو فیلمبرداری شود. همان سال پولانسکی در لهستان درگیر تلاش تازه ایالات متحده برای استرداد خود بود و به همین دلیل تولید فیلم به تعویق افتاد. پولانسکی ابتدا در لهستان بازجویی شد و در اوایل ۲۰۱۵ در این کشور دادگاهی شد. درنهایت، همان سال دادگاهی در کراکوف با درخواست ایالات متحده درمورد استرداد پولانسکی مخالفت کرد و به‌این‌ترتیب پرونده او در لهستان بسته شد. در آن زمان، برای سینمای فرانسه اعتبارات مالیاتی جدیدی در نظر گرفته شد و پولانسکی توانست «افسر و جاسوس» را در پاریس فیلمبرداری کند.
برای فیلم بودجه ۶۰ میلیون یورویی در نظر گرفته شد و قرار بود تولید فیلم در ژوئیه ۲۰۱۶ آغاز شود، اما تولید آن دوباره به تعویق افتاد، چرا که پولانسكی منتظر بود ستاره‌ای که نامش اعلام نشد برای حضور در «افسر و جاسوس» در دسترس باشد. درنهایت، فیلمبرداری از ۲۶ نوامبر ۲۰۱۸ آغاز شد و در ۲۸ آوریل ۲۰۱۹ به پایان رسید. فیلم را شرکت لژاند فیلم متعلق به آلن گلدمن تهیه کرد و شرکت گومون پخش‌کننده آن است.
جنجال در ونیز
پس از انتخاب فیلم برای رقابت در جشنواره ونیز و انتقادهای بی‌سابقه به برگزارکنندگان جشنواره، آلبرتو باربرا مدیر هنری جشنواره در یک نشست مطبوعاتی در لیدو از تصمیم خود برای انتخاب «افسر و جاسوس» دفاع کرد و پولانسکی را «یکی از آخرین اساتیدِ همچنان فعال در سینمای اروپا» دانست.
باربارا تأکید کرد برای قرار دادن فیلم پولانسکی در فهرست فیلم‌های بخش مسابقه بین‌الملل هرگز تردید نداشت. او درباره پولانسکی گفت: «ما باید بین هنر و شخصیت این مرد تفاوت قائل شویم.»
او اظهار داشت: «ما اینجا هستیم تا آثار هنری را ببینیم، نه این که شخص پشت آن را قضاوت كنیم. امیدوارم که بتوانیم فقط در مورد کیفیت فیلم بحث کنیم و نه در مورد پولانسکی و پرونده او در لس آنجلس.»
در مقابل، لوکرسیا مارتل کارگردان آرژانتینی و رئیس داوران بخش مسابقه بین‌الملل آن دوره جشنواره ونیز گفت، انتخاب فیلم پولانسکی او را «ناراحت» کرد.
او گفت: «من این مرد را از هنر جدا نمی‌كنم. فكر می‌کنم جنبه‌های مهمی از كار در او پدیدار می‌شود… مردی که مرتکب جرمی به این بزرگی می‌شود و بعد محکوم می‌شود، و قربانی که از دریافت غرامت راضی است… برای من قضاوت دشوار است… تعریف یک رویکرد صحیح در برابر افرادی که مرتکب اعمال خاص شده‌اند و به خاطر آن‌ها قضاوت شده‌اند، دشوار است. فکر می‌کنم این پرسش‌ها بخشی از بحث‌های زمانه ما است…» مارتل همچنین اظهار داشت در مراسم رسمی استقبال از فیلم شرکت نمی‌کند.
در واکنش به اظهارات مارتل، تهیه‌کنندگان «افسر و جاسوس» تهدید کردند فیلم را از جشنواره خارج می‌کنند. واکنش‌ها به حدی بود که مارتل ساعاتی بعد از طریق خودِ جشنواره بیانیه‌ای منتشر کرد و گفت حرفهای او بد تعبیر شده و تأکید کرد با توجه به این که در فیلم‌های قبلی پولانسکی نگاه انسانی زیادی دیده است، با حضور فیلم او در بخش مسابقه بین‌الملل مخالفتی ندارد.
مارتل گفت: «من هیچ نوع پیش‌داوری نسبت به فیلم ندارم و طبعاً مثل بقیه فیلم‌های بخش مسابقه آن را خواهم دید. اگر پیش‌داوری داشتم، از مسئولیت خود به‌عنوان رئیس بخش مسابقه بین‌الملل استعفا می‌دادم.»
پولانسکی در مراسم اولین نمایش جهانی «افسر و جاسوس» در ونیز شرکت نکرد، در عوض تعدادی از بازیگران فیلم شامل دوژاردن، گارل و امانوئل سینیه همسر پولانسکی و تهیه‌کنندگان فیلم این پروژه را در لیدو معرفی کردند. لوکا باربارسکی یکی از تهیه‌کنندگان فیلم در ابتدای نشست «افسر و جاسوس» اعلام کرد تنها به پرسش‌های مربوط به خود فیلم پاسخ داده می‌شود.
او گفت: «اینجا یک دادگاه اخلاقی نیست. گذشته، گذشته است. ما باید بر امروز متمرکز باشیم. فیلم باید از طرف خودش حرف بزند. داوران و عامه مردم باید قضاوت کنند و اگر خواستند تشویق کنند.»
اتهامات جدید علیه پولانسکی
حاشیه‌های مربوط به پولانسکی در تمام این سال‌ها ادامه‌دار بوده است. او در سال ۲۰۰۹ درحالی‌که قرار بود جایزه افتخاری جشنواره فیلم زوریخ در سوئیس را دریافت کند، به درخواست وزارت دادگستری ایالات متحده در فرودگاه این شهر بازداشت شد تا پس از استرداد به آمریکا محاکمه شود. پولانسکی پس از بازداشت حدود دو ماه را در زندان گذراند و سپس بیش از شش ماه در کلبه خود در تفریحگاه کوهستانی گشتاد، در حبس خانگی بود تا مقامات سوئیس در مورد استرداد او به آمریکا تصمیم بگیرند. او درنهایت به دنبال مخالفت دولت سوئیس با استرداد او آزاد شد. پولانسکی که تابعیت فرانسوی و لهستانی دارد، پس از فرار از آمریکا در پاریس زندگی می‌کند.
از سال ۲۰۱۹، شش زن علناً پولانسکی را به تجاوز، ایجاد مزاحمت یا آزار جنسی متهم کرده‌اند، ازجمله والنتین مونیه بازیگر، مدل و عکاس فرانسوی که گفت پولانسکی در ۱۹۷۸ او را در کلبه خود در گشتاد سوئیس کتک زد و به او تجاوز کرد. در آن زمان مونیه ۱۸ ساله بود و پولانسکی ۴۲ ساله. اتهام جدید علیه پولانسکی در نوامبر ۲۰۱۹، تنها پنج روز پیش از آغاز اکران رسمی «افسر و جاسوس» در فرانسه مطرح شد و بحث‌هایی داغ و گسترده درباره این که اصلاً باید این فیلم را دید یا بایکوت کرد، به همراه داشت. هم‌زمان با اکران فیلم، گروه‌های فمینیست فرانسوی به چند سینما حمله کردند یا آن‌ها را مسدود کردند و باعث توقف نمایش فیلم در بعضی جاها شدند.
اعتراض‌ها در جوایز سزار به اوج رسید
بعد از اولین نمایش جهانی فیلم در ونیز، انتقادها از پولانسکی ادامه پیدا کرد و در جوایز سزار ۲۰۲۰ به اوج رسید. در آن سال، آکادمی علوم و هنرهای سینمایی فرانسه، بانی جوایز سزار که از آن به‌عنوان اسکار سینمای فرانسه یاد می‌شود، یک خیابان مملو از معترضان و یک ارتش خشمگین از منتقدان آنلاین را نادیده گرفت و در مراسم چهل و پنجمین دوره جوایز سزار، جایزه بهترین کارگردان را به پولانسکی داد. (فیلم همان سال در جوایز لومیر نیز برنده جایزه بهترین کارگردان شد.)
پولانسکی و هریس جایزه سزار بهترین فیلمنامه اقتباسی را هم بردند و پاسکالین شاوان برای کار خود در فیلم برنده جایزه سزار بهترین طراحی لباس شد تا «افسر و جاسوس» که با ۱۲ نامزدی پیشتاز نامزدها بود، با سه جایزه مراسم را ترک کند.
پولانسکی در مراسم حضور نداشت. او یک روز قبل اعلام کرد اگر به مراسم برود معترضان فمینیست او را تکه‌تکه می‌کنند. او گفت از «لینچ شدن در انظار عمومی» می‌ترسد.
او در بیانیه‌ای نوشت: «چند روز است که مردم این سؤال را از من می‌پرسند: در مراسم سزار شرکت می‌کنم یا نمی‌کنم؟ سؤالی که در مقابل می‌پرسم این است: چگونه می‌توانم؟ ما از قبل می‌دانیم شب چگونه پیش می‌رود… فعالان از قبل، من را به لینچ کردن در انظار عمومی تهدید کرده‌اند، برخی از آن‌ها اعلام کرده‌اند مقابل سال پلیل دست به اعتراض خواهند زد. برخی دیگر قصد دارند آن را به سکویی برای تقبیح هیئت‌مدیره سزار تبدیل کنند. به نظرم مراسم بیشتر شبیه یک همایش باشد تا جشن سینما.»
پولانسکی با اشاره به رسوایی رسانه‌ای آن اواخر که منجر به استعفای جمعی هیئت‌مدیره سزار شد، افزود: مطبوعات و شبکه‌های اجتماعی، ۱۲ نامزدی فیلم ما را جوری جلوه داده‌اند که انگار هدیه‌ای از طرف هیئت‌مدیره آکادمی بوده است… با این کار رأی مخفی ۴۳۱۳ متصدی حرفهای سینما که به‌تنهایی درمورد انتخاب نامزدها تصمیم می‌گیرند و بیش از ۱٫۵ میلیون تماشاگری که فیلم ما را دیدند، تضعیف می‌شود.»
آلن گولدمن تهیه‌کننده و ژان دوژاردن ستاره فیلم نیز اعلام کردند در مراسم شرکت نمی‌کنند. گولدمن در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه، افزایش نوع بیان و رفتار نامناسب و خشن نسبت به پولانسکی را دلیل تصمیم خود عنوان کرد.
درنتیجه، هیچ‌کس آنجا نبود که از طرف پولانسکی جوایز را بپذیرد. اعلام نام او به‌عنوان برنده جایزه سزار بهترین کارگردانی با استقبال کم‌رنگ حاضران در مراسم روبرو شد. ادل اینل بازیگر فیلم «پرتره یک بانو در آتش» که سال پیش از آن فاش کرد در کودکی توسط کارگردان دیگری مورد آزار جنسی قرار گرفت، وقتی نام پولانسکی به‌عنوان برنده اعلام شد آشکارا عصبانی شد و درحالی‌که فریاد زد «شرم‌آور است!»، مراسم را ترک کرد.
چند نفر دیگر ازجمله سلین سیاما کارگردان «پرتره یک بانو در آتش» نیز در اعتراض از سالن خارج شدند. چند گروه فمینیست هم با تجمع بیرون سالن سال پلیل، محل برگزاری مراسم جوایز سزار اعتراض خود را به آکادمی علوم و هنرهای سینمایی فرانسه نشان دادند.
این پنجمین جایزه سزار بهترین کارگردان برای پولانسکی بود که در تاریخ جوایز سزار یک رکورد است. او پیش از «افسر و جاسوس» برای فیلم‌های «تس»، «پیانیست»، «نویسنده پشت پرده» و «ونوس در پوست خز» برنده شده بود.
فردای برگزاری جوایز سزار، اورسولا لو من یکی از فعالان گروه موسوم به «جرات فمینیست بودن» كه بیرون محل برگزاری مراسم تظاهرات اعتراضی برگزار کردند، گفت: «جوایزی که به فیلم پولانسکی اعطاء شد نشان داد هیچ‌چیز در دنیای سینمای فرانسه تغییر نكرده است. همدلی نشان داده‌شده، ظاهری است و هیچ تغییری در ذهنیت ایجاد نشده است.»
لو من ادامه داد: «پولانسکی خود را مانند دریفوس، یک قربانی معرفی می‌کند، و از فیلم خود برای دفاع از خودش استفاده می‌کند. برای زنانی که شجاعت داشتند و در مورد آزاری که متحمل شدند صحبت کردند، متمایز جلوه دادن این مرد، دردناک است.» فلورانس فورستی مجری مراسم هم برنگشت که مراسم را به پایان برساند. او بعداً در توییتر نوشت «منزجر» شده است.
البته پولانسکی در تمام این منازعات تنها نبود. فردای روز برگزاری جوایز سزار، برنار-آنری لوی فیلسوف فرانسوی از او حمایت کرد و در توییتر نوشت: «این که سزار منتظر بود تا پولانسکی در مراسم شرکت نکند و نتواند واکنش نشان بدهد، تا او را مسخره کند، تحقیر کند، نسبت به او اعلام انزجار کند و تا آنجا پیش برود که حتی از تلفظ نامش خودداری کند، نشان می‌دهد که “بینوایان” واقعی مراسم چه کسانی بودند.»
برخی دیگر از افراد مشهور نیز در همان زمان به دفاع از او برخاستند، مانند فانی اردان بازیگر که گفت: «وقتی من کسی را دوست دارم، او را عاشقانه دوست دارم. و من رومن پولانسکی را خیلی دوست دارم… خیلی… بنابراین خیلی برای او خوشحالم. این را هم می‌فهمم که همه موافق نیستند، اما زنده‌باد آزادی!» و بریژیت باردو بازیگر گفت: «خوشبختانه پولانسکی وجود دارد و او سینما را از متوسط بودن نجات می‌دهد! من او را بر اساس استعدادش قضاوت می‌کنم و نه زندگی خصوصی‌اش! متأسفم که هیچ‌وقت در فیلمی با او کار نکردم!» ایزابل هوپر بازیگر نیز اظهار داشت: «لینچ کردن نوعی پورنوگرافی است».
به همین ترتیب، سامانتا گایمر، قربانی پرونده پولانسکی، از معترضان به‌عنوان «افراد بسیار فرصت‌طلب» انتقاد کرد و گفت: «اگر امروز می‌خواهید دنیا را تغییر دهید، این کار را با وادار کردن آدم‌ها به پاسخگویی درباره رفتار امروزشان انجام دهید، نه با انتخاب یک شخص که معروف است، و فکر نکنید اگر از او به خاطر اتفاقاتی که دهه‌ها پیش اتفاق افتاده است، چهره‌ای شیطانی ترسیم کنید، کارتان به‌نوعی در محافظت از مردم و تغییر جامعه، ارزش دارد.»
«افسر و جاسوس» همچنین در سی و دومین دوره جوایز فیلم اروپا در چهار بخش بهترین فیلم، کارگردان، بازیگر مرد و فیلمنامه‌نویس بود نامزد شد که درنهایت هیچ‌کدام را از آن خود نکرد. فیلم در جوایز داوید دی دوناتلو در ایتالیا نیز در بخش بهترین فیلم خارجی نامزد بود.
پولانسکی همیشه اتهامات علیه خود را رد کرده است. درواقع، او خود را یک قربانی می‌داند. او در ۲۰۱۹ در مصاحبه‌ای برای تبلیغ «افسر و جاسوس» اذعان كرد که خودش را مانند دریفوس می‌بیند: «من با بسیاری از کارهای تشکیلات ایذا و اذیت که در فیلم نشان داده می‌شود، آشنا هستم… من می‌توانم همان عزم راسخ برای انکار واقعیت‌ها و محکوم کردن من برای کارهایی که انجام نداده‌ام، ببینم. بیشتر افرادی که آزارم می‌دهند من را نمی‌شناسند و در مورد پرونده چیزی نمی‌دانند.»
گروهی از منتقدان پولانسکی این اظهارات را «مضحک» و «شرم‌آور» می‌دانند و می‌گویند دریفوس کاملاً بی‌گناه بود، درحالی‌که پولانسکی به اعتراف خودش، مقصر است و باید هزینه اعمال خود را بپردازد و با متهمان فعلی خود روبرو شود.
با وجود تمام انتقادها، به اعتقاد خیلی‌ها، «افسر و جاسوس» فیلمی قابل تحسین است؛ یک اثر هنری عالی که حرفی برای گفتن دارد، چیزی فوری و ماندگار. ریچل دونادیو نویسنده آتلانتیک درباره «افسر و جاسوس» نوشت: «وقتی فیلم را می‌بینید خیلی سخت می‌توانید اصول اخلاقی را از زیبایی‌شناسی تفکیک کنید.»
