مجله نماوا، علیرضا نراقی
یکی از رخدادهای نمادین در فضای سیاسی – اجتماعی پرتحول دهه‌های شصت و هفتاد تصرف زندان فوق امنیتی آتیکا توسط زندانیان آن در سال ۱۹۷۱ بود. رخدادی که اگرچه به دلایل مشخص و شبه صنفی درباره حقوق زندانیان صورت گرفت، اما در بطن خود مسائل و شکاف‌های اساسی جامعه آمریکایی و وضعیت سیاسی آن دوره را بازنمایی می‌کرد. تصرف آتیکا به قدری اهمیت پیدا کرد و به نقطه عطف تبدیل شد که چهار سال بعد فیلمی با داستانی بی‌ارتباط با آن وقایع یعنی «بعد از ظهر سگی» ساخته سیدنی لومت که البته حاوی اشارات سیاسی بارز بود، به آن حادثه بازگشت و شعار اصلی سونی قهرمان فیلم با بازی آل پاچینو برای همراه سازی مردم با اقدامش آتیکا بود.
مستند نامزد جایزه اسکار آتیکا ساخته استنلی نلسون در سال ۲۰۲۱ به این حادثه می‌پردازد. فیلم روایتی دقیق و جامع از ماجراست. «آتیکا» با ریتمی فزاینده التهاب و هیجان رخداد را، همزمان با عناصر مختلف و متکثر واقعیت، تحلیل زمینه‌ها و پیامدهای ماجرا و اهمیت تاریخی آن پیش چشم مخاطب قرار می‌دهد. نلسون به عنوان مستندسازی با سابقه و خلاق در پرداختن به موضوعات سیاسی، تاریخی و اجتماعی سعی کرده است در این مستند به همه افراد دخیل بپردازد و ضمن داشتن دیدگاه، فرضیه و سؤال مشخص که عناصری ضروری در ساخت یک مستند هستند، از سطح روایت گزارش‌گونه یک رخداد خون‌آلود، به تحلیل دقیق و کاملی از زمینه‌ها و پیامدهای آن دست پیدا کند. اینجا باید توجه داشت که در کار مستندسازی بی‌طرفی افسانه‌ای بیش نیست و همه مستندها دیدگاه و باوری را خودآگاه یا ناخودآگاه در درون خود حمل می‌کنند. نلسون نیز با حساسیتی که به مسائل مربوط به حقوق مدنی، تبعیض نژادی و سیاست‌های رهایی بخش دارد فیلمش را هرچه بیشتر در نسبت با سیاست و مسئله آزادی پرورده و واقعیت حضور این مفاهیم با اهمیت را در حادثه آتیکا برجسته کرده است.
در «آتیکا» تصویر می‌شود که چگونه در جامعه آمریکایی شعار «نظم و قانون» وسیله و عنوان نمادینی برای سرکوب است. نظم و قانون همان اسم رمزی است که اغلب حکومت‌ها با بیان‌ها و کلماتی متفاوت برای سرکوب آزادی‌خواهی و رهایی‌طلبی به کار می‌برند؛ عنوانی پرطمطراق که ترجمان واقعی آن عقده‌گشایی خشن قدرت و ایدئولوژی حاکم است برای بازتولید تبعیض و فرهنگی مبتنی بر حذف تفاوت، همانطور که در نهایت حیاط آتیکا به وسیله خشونت کور پلیس تبدیل به حمام خون زندانیان بی سلاح و زندانبانها می‌شود.
فیلم هم با حوادث و شخصیت‌های درون زندان پیش می‌رود، هم اثرات آن حادثه در بیرون از زندان و در میان ناظران را مورد توجه قرار می‌دهد. هم با زندانیان شورشی و خواست مشروع آنها همراه می‌شود و آن را توضیح می‌دهد، هم با نگرانی و صدمه خانواده زندانبانها همدلی می‌کند. نلسون در این مستند تابلویی بزرگ به وجود می‌آورد که پر از جزئیات است اما در نهایت تصویر همگون عظیمی از ماجرا می‌سازد. فیلم هم به وضعیت درونی و احساسات توجه دارد و هم به کشمکش عوامل قدرت و ریشه‌های تاریخی و فکری ماجرا می‌پردازد.
در مستند آتیکا نشان داده می‌شود که این رخداد آبستن مطرح شدن مسائلی فروخفته و اساسی بوده است. ریشه اصلی ماجرا نژادپرستی است و اینکه دولت نیکسون با نگرشی تبهکار و سرکوب‌گر، حل منطقی مسائل را ناممکن می‌سازد، تا از طریق خشن کردن فضا مانعی تازه پیش روی جریان‌های آزادیخواه و حقیقت‌طلب ایجاد کند. جغرافیا در مستند «آتیکا» اهمیت فراوانی دارد. علاوه بر جغرافیای واقعی و نمادین زندان، ساختار فرهنگی روستایی که زندان در آن واقع شده نیز اهمیت دارد. مردم روستا که اغلب کارمندان زندان را تشکیل می‌دهند، خانواده‌هایی هسته‌ای با گرایشات نژادپرستانه و محافظه‌کار هستند. حال با توجه به اینکه اکثریت قاطع زندانیان آتیکا را سیاه‌پوستان تشکیل می‌دهند، جغرافیا میزانسنی می‌شود که به خوبی تنش را صورت‌بندی می‌کند.
زندانیان آتیکا غذای کافی ندارند. محل زندگی و خوابشان به شدت آلوده و کثیف است، با آنها همراه با توهین و تحقیر برخورد می‌شود و اغلب آنها را برای ارعاب و پیشگیری از خروش احتمالی به شدت و بی‌دلیل کتک می‌زنند. حال این جماعت تحقیر شده با عصبیتی فروخورده در یک فرصت کوتاه، به طور طبیعی شورشی بزرگ برپا می‌کنند و کنترل تمام زندان را در دست می‌گیرند و با گروگان گرفتن تعدادی از زندانبانها حقوق خود را طلب می‌کنند. نمایندگانی برای مذاکره با مسئولین زندان تعیین می‌گردند که اغب خبرنگاران، وکلا و سیاستمدارانی مورد اعتماد زندانیان هستند. برخی از زندانیان مبارزینی آگاه و اهل مطالعه هستند که در قامت خطیبانی چیره‌دست و رهبران یک جنبش ظاهر می‌شوند. اعتماد به اشخاصی چون ویلیام کاستلر (وکیل دادگاه شیکاگو هشت)، کلارنس بی جونز (هم‌رزم مارتین لوترکینگ و فعال حقوق مدنی)، جان جانسون(خبرنگار) و… حاصل فعالیت‌های برابری‌خواهانه و سیاسی این اشخاص بوده است و خود این انتخاب آشکار کننده این مهم است که زندانیان به سیاسی بودن حرکت و خواست خود آگاه بودند. آرام آرام شعارها بوی سیاسی می‌گیرد و آتیکا به ادامه‌ای از جنبش حقوق مدنی و فعالیت سیاسی گروه‌های مختلف تبدیل می‌شود که در دهه‌های شصت و هفتاد در پی اصلاح دموکراسی و فرهنگ آمریکا و جهان بودند و می‌خواستند سیاست‌های رهایی‌بخش و رادیکال را وارد جریان رسمی، فرمال و کلیشه شده دموکراسی لیبرال کنند. زندان ادامه‌ای می‌شود از دانشگاه، خیابان، دفاتر احزاب و مبارزات مدنی بیرون. نکته اصلی فیلم نمایش این سیاسی شدن ناگزیر شورشی صنفی است. نمایشی تناقض‌نما از اینکه چگونه زندان به منشأ رهایی بدل می‌شود.
تماشای آنلاین مستند آتیکا در نماوا
