مجله نماوا، ساسان گلفر
«…تأثیر شهرهای مایا بر زندگی امروز فقط به واسطۀ رازها و زیباییشان نیست، جایگاه باستانشناختی “ناب” آنجاست که وقتی خالی از سکنه شدند، برخلاف بسیاری دیگر از شهرهای باستانی، از قبیل تِنوچتیتلان پایتخت امپراتوری آزتک (که اکنون زیر شهر مکزیکوسیتی مدفون است) و همینطور رم، ساختمانهای بعدی آنها را نپوشاندند. شهرهای مایا، متروک، در پس درختان و در کل برای جهان خارج ناشناخته باقی ماند تا اینکه در سال ١٨٣٩ وکیل آمریکایی ثروتمندی به نام جان استیفنس به همراه نقشهکشی انگلیسی به نام فردریک کاتروود آنجا را دوباره کشف کردند. […] کار استیفنسن و کاتروود به کشف ۴۴ مکان و شهر انجامید. آنها از کیفیت فوقالعادۀ ساختمانها و آثار هنری دریافتند که با عدهای به گفتۀ ایشان وحشی سر و کار ندارند، بلکه آثار تمدنی بزرگ و ناپدیدشده پیش رویشان است.»
از کتاب «فروپاشی- چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمیگزینند» نوشتۀ جَرِد دایموند، ترجمۀ فریدون مجلسی، نشر نو، تهران، چاپ دوم،١٣٩۶، صص ٢٠٢-٢٠١
آنچه در فصل پنجم کتاب «فروپاشی» جَرِد دایموند با عنوان «تمدن مایا فرومیپاشد» آمده، گرچه به عنوان مدخلی برای آشنایی با موضوع فیلم مستند «حقایق پنهان مایا» برای تماشاگران مفید است، واجد نکته مهمی است که باعث میشود تماشای این فیلم نیز مانند خواندن این کتاب به مخاطبان فارسیزبان توصیه شود. در واقع عبارتی که در عنوان فرعی این کتاب آمده، نکتهای است که در جمعبندی فیلم مستند «حقایق پنهان مایا» اشارهای گذرا به آن شده و البته شاید به عنوان یک مسئلۀ مهم آنطور که باید و شاید در مستند به آن پرداخت نشده، اما به هرحال باعث میشود این مستند، فارغ از ارزشهای تولیدی و اینکه تا چه اندازه از جنبۀ سینمایی و هنری ارزشمند است یا نیست، برای ما اهمیت داشته باشد.
«حقایق پنهان مایا» با عنوان اصلی Buried Truth of the Maya محصول ٢٠١٩ مؤسسه جغرافیای ملی (نشنال جیوگرافیک) آمریکا به کارگردانی بنگت اندرسن است با زمان نمایش ۴٧ دقیقه. جاش برنشتاین این مستند را تهیه و گفتار روی تصویر را روایت کرده و پروفسور جیمز برَدی باستانشناس متخصص تمدن مایا، پروفسور گییرمو دی آندا از مؤسسه ملی مردمشناسی و تاریخ مکزیک، کِنی براد متخصص نرمافزارهای کاوش، کوری یاسکولسکی سرپرست امور فناوری، کریس میلبرن مدیر عملیات میدانی و آکاشا ساترلند مدیر ارتباطات عمده شخصیتهایی هستند که در لوکیشن این مستند در سایت باستانشناسی چیچن ایتزا در یوکاتان مکزیک حضور دارند. جذابیت موضوع در مستند «حقایق پنهان مایا» بر تکنیک سینمایی میچربد. غیر از اطلاعات جالبی دربارۀ چگونگی پیدایش این منطقه خاص بعد از برخورد شهابسنگی عظیم به زمین، زمینههای شکلگیری تمدن مایا در این منطقه، دانش پیشرفته و دقیق این تمدن در ریاضیات، نجوم و معماری و ابتکاراتی مانند اختراع رقم «صفر»، چهار فروچالۀ عظیم و موقعیت هندسی هرم «ال کاستیلو» در میان این فروچالهها، نبود سنگ یشم در منطقه و اینکه مایاها ناچار بودند جواهر سلطنتی یشم را از گواتمالا وارد کنند و اهمیت این نکته در کشفیات بعدی، مراسم «نابودسازی» برای کشتن نیروهای معنوی یک ساختمان خاص در هنگام ترک کردن آن… مهمترین نکته که در واقع به کانون این مستند بدل میشود، پیشرفتهای حیرتانگیز فناوری در «عصر طلایی باستانشناسی» و شیوۀ به کارگیری تجهیزاتی مانند رادار، لیزر، سنجش رسانایی، پهپاد، بوروسکوپ، زیردریاییهای رباتیک مینیاتوری است. «کار کردن در مکانهایی که مانند این قدمت هزار ساله دارند، همراه با یک رادار زیرزمینی یا اسکنر لیزری که میتواند یک میلیون نقطه را در یک ثانیه اسکن کند، آدم را به این فکر میاندازد که انسانهای آن زمان چه تصوری میتوانستند از این تکنولوژیها داشته باشند. احتمالاً فکر میکردند که ایزدان به ما هدایایی دادهاند تا با آنها بتوانیم دنیا را بهتر درک کنیم. که البته به نوعی همینطور هم هست.»
متأسفانه کارگردان و تهیهکنندۀ این مستند چنان از جذاب بودن سوژه و جزئیات ارائه شده مطمئن هستند که چندان در بند ارزشهای هنری و تکنیکهای سینمایی اثر نیستند و مواد خام موجود در دسترس خود را روی میز تدوین به دمدستیترین شیوهها به یک مستند تبدیل کردهاند، تا جایی که اثرشان گاهی به آثار مستند کممایۀ تلویزیونی شباهت پیدا کرده است. البته سازندگان در مواردی احتمالاً به این نتیجه رسیدهاند که برای ایجاد جذابیت بیشتر به روشهای دراماتیکی مانند ایجاد ساختاری سهپردهای یا سکانسهایی که در آن نوعی تعلیق وجود داشته باشد، متوسل شوند؛ اما چندان در ایجاد تعلیق و جذابیتهای سینمایی موفق نبودهاند و حتی در فصل نهایی و در جمعبندی هم موفق نمیشوند تأثیر دراماتیک مورد نظر را ایجاد کنند.
با این حال، نکتهای که در پایان مستند «حقایق پنهان مایا» به آن اشاره میشود، اینکه چگونه مایاها به فروپاشی تمدنی رسیدند، باعث میشود به ویژه برای ما اهمیتی دوچندان پیدا کند. جَرد دایموند در کتاب «فروپاشی» پنج دسته عوامل را که به فروپاشی جوامع انسانی منجر شده یا میشوند، بررسی کرده است که عبارتند از: آسیب زیستمحیطی که مردم ناخواسته بر محیط زندگی خود وارد میآورند، تغییرات اقلیمی، خصومت همسایگان، کاهش حمایت از سوی همسایگان سازگار و شرکای تجاری و بالاخره واکنشها یا پاسخهای جامعه به مسائل محیطزیستیاش. برای ما که چندان با اقلیم کشورمان و فلات ایران مهربان نیستیم و ظاهراً زیاد به مسائل تشدید کنندۀ بحران اقلیمی حساس نیستیم، چیچنایتزا باید نوعی آینه عبرت باشد. سرزمین مایاها گرچه اکنون با مشکل خشکسالی حاد روبرو نیست اما چند قرن پیش عواملی که بخشی از آن در این مستند مورد اشاره قرار میگیرد و بخشی دیگر در کتاب «فروپاشی» به تفصیل مورد بحث قرار میگیرد، ساکنانش را به نحو شگفتآوری منقرض کرد و تمدن درخشانش را از هم پاشید. بنابراین «حقایق پنهان مایا» از آن مستندهایی است که تماشا کردن آن، لااقل در مقام آینۀ عبرت، ممکن است بسیار مفید باشد.