مجله نماوا، علیرضا نراقی
می‌توانم به جرأت ادعا کنم که اکثر افرادی که در طول زندگی خود دیدم مشکل خواب داشته‌اند. پدرم را به خاطر می‌آورم که با اینکه هر روز صبح به سر کار می‌رفت، عاشق شب زنده‌داری بود. گاه تازه نزدیک نیمه‌های شب کمی قهوه می‌نوشید و در تنهایی و تاریکی در خود فرو می‌رفت او را به تازگی به علت نارسایی قلبی از دست دادم. شاید این عادت جذاب و تماشایی او بود که به من هم آموخت شب زیباست و تا همین اواخر برای سال‌ها خواب را به بزرگترین مشکلم تبدیل کرد. سال‌ها شب زنده‌داری باعث شده بود که نخوابیدن به عذابی دردناک تبدیل شود و مرا به سادگی به این باور برساند که خوابیدن را بلد نیستم. سریال «راهنمای ذهن: خواب» به آنهایی که مثل آن روزگار من خوابیدن را بلد نیستند مهارت خوابیدن را آموزش می‌دهد. مهارتی بنیادین که می‌تواند ریشه سلامت و کیفیت زندگی ما باشد.
اکثر آدم‌های کم‌خواب یا بدخواب -همان‌ها که خواب‌شان ناقص و ناپیوسته است- خود به مشکل خواب و مصائب همراه آن واقف هستند، اما عده‌ای هم هستند که فکر می‌کنند مشکلی با خواب ندارند و با افتخار از پرخوابی خود می‌گویند و اینکه در هر جایی به سادگی و سرعت به خواب می‌روند؛ آنها در اتوبوس، مترو، سینما، تئاتر و حتی وسط مهمانی در هنگام گوش دادن ناهوشیار به گفته‌های طرف مقابل به نرمی به خواب می‌روند. این افراد نمی‌دانند که مشکل خواب دارند. پرخوابی خود نوعی اختلال است که می‌تواند بیماری‌هایی نظیر دیابت و نارسایی‌های قلبی و عروقی را به بار آورد. سریال راهنمای ذهن: خواب ذهن ما را از خرافه‌های فراوانی که در مورد خواب داریم پیراسته می‌کند و ما را به این باور می‌رساند که خواب خوب راه‌هایی از نظر علمی اثبات شده و از نظر روانی و فیزیکی آرام‌کننده و لذت‌بخش دارد.
چرا خواب اهمیت دارد؟
خواب رابطه مستقیمی با سلامت جسم و روان دارد. از معضلات اختلال خواب علاوه بر خستگی مداوم، اضافه وزن، فشارخون و بیماری قلبی است. بی‌خوابی به طور مستقیم احتمال سکته‌های قلبی و مغزی را افزایش می‌دهد. همچنین از نظر روانی بی‌خوابی منتهی به عصبیت‌های بی‌علت مکرر، اختلال اضطراب، توهم و ایجاد پارانویا می‌شود و در توانایی با اهمیت انسان در تشخیص واقعیت از وهم اخلال ایجاد می‌کند. در نهایت بی‌خوابی در اکثر موارد به شکل اجتناب‌ناپذیری موجب افسردگی می‌شود.
خواب دقیقاً شبیه به خوراک است. فقدانش یعنی ضعف و ناتوانی و اختلال مداوم در آن، یعنی رسیدن کیفیت زندگی به پایین‌ترین حد ممکن. در یک نظر سنجی در بریتانیا که سریال نیز به آن استناد می‌کند بیشتر مردم بر این باورند که کیفیت خواب بیشتر از پول در خوشبختی آنها مؤثر است و شاید این از معدود نمونه‌هایی است که نظر اکثریت با یافته‌های علمی و حقیقت کاملاً منطبق است.
اختلال خواب به علت همین معضلات عمیقی که با خود به همراه می‌آورد فقط یک مشکل فردی و ذهنی نیست بلکه دقیقاً مشکلی اجتماعی است که منجر به اختلالات و نارسایی‌های با اهمیتی در کارکرد جامعه و سلامت عمومی می‌شود. پس حل اختلال خواب علاوه بر بالا بردن کیفیت زندگی و امکان لذت بیشتر از آن، سلامت عمومی را افزایش می‌دهد و به بهره‌وری و امنیت اجتماعی نیز کمک می‌کند.
با این توضیحات بدیهی است که باور داشته باشیم خواب زیربنایی برای شکل دادن به سبک زندگی ماست. ما همان -خوابمان هستیم، پس شاید به عکس آنچه فکر می‌کنیم بیشتر از بیداری که حاصل‌اش کنش‌های ماست، خواب و نوع رسیدن‌مان به بی‌کنشی که حاصل خوابیدن است در شکل دادن به کیفیت و روند زندگی ما نقش دارد.
خواب ساده است و لطیف
واکنش ما آدم‌ها از یک سو به دلیل زندگی طبیعی و تکامل پرچالش و دشواری که پشت سرگذاشته‌ایم و از سوی دیگر به علت روند مدنیت و رسیدن به مدرنیتی از پس جنگ‌ها، برتری‌طلبی و سرکوب عناصر غریزی و اصیل طبیعی زیستی‌مان، به یک دوگانه همیشگی و آشنا تقلیل یافته است که همان دوگانه «ستیز و گریز» است. ما در برابر همه مشکلات از جمله مصائب زندگی روزمره خود ناخودآگاه به دامان ستیز و گریز می‌افتیم که همان مقابله یا انکار است. تنها راه برون رفت از زندان ستیز و گریز – که راه رهایی نیز هست- زیستن آگاهانه و اقناع به حالت بودن است. این به معنای انفعال و خمودگی نیست بلکه به معنای آگاهی مداوم و جاری در هر لحظه است؛ به معنای باطراوت زیستن است.
واکنش اصلی ما در برابر مشکل خواب هم ستیز و گریز است. ابتدا با نخوابیدن می‌جنگیم (ستیز) و به خود فشار می‌آوریم تا بخوابیم و این مدام ما را کیلومترها از امکان خواب دور می‌کند. خیلی از ما به قرص‌ها، نوشیدن و تخدیر رو می‌آوریم و اینها هم اگر به خواب ابتدایی ما کمک کنند در نهایت موجب خواب عمیق نمی‌شوند و در دراز مدت نیز خوابیدن را دشوارتر و خواب درست و عمیق و پیوسته را ناممکن می‌کنند.
واکنش گریز ما هم این است که این شرایط را می‌پذیریم و اساساً اهمیت و جایگاه خواب و معضلاتی که اختلال در آن ایجاد می‌کند را نادیده می‌گیریم. یادتان باشد که شب زیباست و امن؛ اینها وسوسه کمی برای انکار خواب به عنوان نیازی طبیعی نیست. به علت انکار خواب هر روز عصبی‌تر و افسرده‌تر می‌شویم و با بیماری‌های بیشتری دست و پنجه نرم می‌کنیم. در نتیجه دیگر نه تنها شب امن و زیبا نیست، بلکه زندگی هم در کلیت آن به هیچ وجه قابل تحمل نیست.
پس اولین قدم در مواجهه با خواب آنطور که در سریال «راهنمای ذهن: خواب» آموزش داده می‌شود برون رفت از واکنش ستیز و گریز در مواجهه با خواب است. آنچه مهم است ایجاد فضایی مناسب برای خوابیدن و قرار گرفتن در آن است.
خواب خود اتفاق می‌افتد
سریال در انتهای هر قسمت از هفت قسمت، تمرینات بسیار مفیدی را مفصلاً توضیح می‌دهد که می‌توان همواره به آنها رجوع کرد و توانایی خود را در خواب بازسازی کرد. تمرینات علاوه بر خاصیت آرام‌کننده و مؤثرشان در رفتن به حالت خواب، بسیار لذت‌بخش هستند. در کنار این تمرینات نکات مهمی در هر قسمت از سریال بیان می‌شود برای ساخت فضای مناسب خواب.
آگاهی بسیاری از ما در مورد چیزهایی که برای خواب خوب باید رعایت کنیم منحصر در خوراکی‌ها و نوشیدنی‌هاست، اما سریال راهنمای ذهن: خواب از این نظر هم خرافه‌شکن است. سریال بیشتر بر روی فضا و کنش‌هایی متمرکز است که برای به دست آوردن محیط مناسب خواب نیاز داریم. مثلاً در ارتباط بودن با نور از عناصر مهم در به دست آوردن خواب مناسب است. نور روز و تاریکی شب هر دو در خواب باکیفیت مؤثر هستند. فضاسازی از طریق نور در روز و تقلیل آن در شب برای به دست آوردن میزان کافی ملاتونین که هورمون خواب است بسیار اهمیت دارد. ایجاد ساعت منظم برای بیداری و نه خوابیدن از اصول دیگری است که سریال بر آن تأکید می‌کند. عدم عذاب کشیدن در تخت و اتاق خواب و ترک آنجا در زمان رنج از بی‌خوابی، ارتباط موسیقی و نوع آن با رفتن به حالت خواب و این مسئله مهم که یک نوع خواب استاندارد کامل برای همه آدمیان وجود ندارد و هر کسی خواب خود را بر اساس نیاز ذهن و بدن خود می‌سازد، از دیگر نکات مهمی است که سریال به آنها می‌پردازد. خواب بی نقص، خوابی یک شکل و مشابه با بقیه آدمهایی که از خواب خود راضی هستند نیست، همه ما شکل بی‌نقص خواب خود را داریم و باید به آن دست پیدا کنیم تا ذهن، بدن و زندگی در هارمونی کامل قرار بگیرند و اینجاست که معجزه خواب رخ عیان می‌کند.
مراقبه و ذهن‌آگاهی یکی از مهمترین آموزه‌های این سریال است که بر مبنای آن این هارمونی می‌تواند رخ دهد و به شکلی ملموس زندگی ما را تغییر دهد. سریال «راهنمای ذهن: خواب» به مانند سریال دیگری که توسط همین مجموعه فضای ذهن (Headspace) تولید شده است یعنی «راهنمای ذهن: مدیتیشن» که پیشتر در نماوامگ نیز معرفی و شرح داده شده بود، یک روند آموزشی شیرین و عمیق و همیشگی است که می‌توان همواره از آن بهره برد و کیفیت زندگی را از طریق آن اصلاح کرد. سریال که توسط معلم مراقبه ایو لوئیس پریتو (Eve Lewis prieto) روایت می‌شود، با انیمشین‌های جذاب، گفتار متنی شفاف و نگرشی وسیع، اما ساده نسبت به مسئله، روندی روان در ارتباط‌گیری با مخاطب دارد و میزان مفید بودن و اثر بخشی‌اش فراتر از سطح انتظاری است که از یک سریال آموزشی فشرده داریم.
